Öğrenci Yayınları

Sexual Violence Against Syrian Women During the Syrian War, in the Migration Process, and After the War

Ceren Çoban

Syrian War

According to Carpenter (2013), Syria is a delicate ethnoreligious fabric that is prone to disintegration. Moreover, in Syria, there are many different ethnic backgrounds and religious orientations among the population of the country. Sunni Arabs make up slightly less than 60% of the population, followed by Christians (between 10% and 12%), Alawites, a Shiite branch (also between 10% and 12%), Druze (around 6%), and many, mainly Sunni, ethnic minorities, including Kurds and Armenians (Carpenter, 2013).

This resulted in conflict between people from different groups, especially between Sunnis and Alawites. This was the first reason for the war. Also, people started to experience difficulties due to economic problems that occur because of the scarcity of resources at the beginning of the 2000s due to the Assad regime, which can be seen as the second reason for the war (Lund, 2014). In addition to the economic problems and conflicts between Sunnis and Alawites, the political pressure of the regime was the third reason for the war. Security forces behaved to the population harshly and arrested many people without explanation. This also resulted in many unsolved murders, tortures in prisons, and missing people problems in the country (Özdemir, 2016).  Therefore, when the Sunni-Alawites conflict, economic problems, and political forces of the regime gathered together, they resulted in a rebellion of the population, and this turned the civil war eventually. As a result, people had to move from their places due to the negative effects of this civil war.

Migration from Syria

When the conditions of the civil war started to get worse, many people had to leave their countries and migrate to other countries. Many people are compelled to flee their own country each year in the pursuit of safety elsewhere. The UNHCR predicts that 117.2 million people would be either stateless or displaced against their will in 2023. Moreover, this number includes Syrian people as well. The migration number from Syria has increased since 2010, which is the beginning of the civil war. Between 2011 and 2014, they first settled in the border towns of Gaziantep, Sanliurfa, Hatay, Adana, and Kilis. Then, Syrians started settling in major cities like Istanbul, Ankara, Izmir, Mersin, and Konya, with the number of Syrian refugees rising in the early 2015 period (UNHCR, 2018). Therefore, after they migrated to these neighboring places, both their lives and the lives of people in host countries started to change. As long as there have been migrant movements, there have been conflict and disagreement between those who support an open-door policy and others who are concerned about the social and economic effects of immigration (Bahcekapili & Cetin, 2015).

Moreover, while some people in the host countries welcome Syrians, many of them do not have positive attitudes towards them. This situation of people reached hostility at some points. One of the unfortunate instances of this brutality occurred on July 6, 2017, when a Syrian mother and her 10-month-old child were abducted, raped, and killed in Sakarya, Turkey (Narlı et al., 2020). According to a study of Turkish interviewees who had replied favorably to Syrians in 2012 but adopted an entirely different stance in 2016, their before thinking of the Syrians as "guests" changed to seeing them as a "burden" or even a "threat," and their first empathy "developed into xenophobia" (Nielsen, 2016, p. 103). Moreover, similar to the case in Sakarya, this migration situation sometimes results in violence against Syrians in the host countries, and women and children are vulnerable to experiencing it.

Situations of Women After Migration

Because of the war in Syria, many Syrian women had to migrate to other countries, especially neighboring countries such as Turkey, Lebanon, and so on. Moreover, this migration changed the conditions of both their lives and the lives of children, especially little girls. Because women and girls are in disadvantaged groups when they are compared with men, they are fragile to be exposed to different kinds of violence such as sexual violence, psychological violence, physical violence, and more. Therefore, due to the harsh conditions of war and migration, they are likely to experience these types of violence more than their situation in the normal period. Women and girls are particularly vulnerable to many types of sexual and gender-based violence (SGBV) during humanitarian emergencies (Usta et al., 2016). According to the definition of SGBV, it covers "any act that causes harm, suffering, or humiliation to women and girls, including rape and sexual abuse, forced pregnancies, dowry-related abuses, female infanticide, and domestic violence."  (Alsaba, & Kapilashrami 2016).  SGBV has persisted despite being an invasion of human rights, with at least one in three women reporting experiencing physical violence, forced sex, or other forms of abuse at some point in their lives. (United Nations [UN], 2019).  Moreover, this invasion increases with the conditions of the war, and the amount of sexual and gender-based violence goes up either. Therefore, the life of women shifts to more negative sides at the center of the war when they are compared with the men.

This terrible situation of women does not only take place in the Syrian war but also happened in different regions of the world due to other wars. For example, in conflict zones including Bosnia, Somalia, Uganda, the Democratic Republic of the Congo, and Myanmar (Beyrer & Kamarulzaman, 2017), a widespread incidence of rape has been observed (Roupetz et al., 2020).  As of right now, organized attacks of sexual violence against Yezidi women in Iraq and Rohingya women in Myanmar are centered on the women's ancestry and religious ties (Beyrer & Kamarulzaman, 2017). These examples show that the conditions of war and the process after wartime such as migration and displacement affect the life of women more than it does men because war should not be understood only as violence based on women’s race or religion. It also has a sexual side, and while it is violence against women’s ethnical identity, it also can be seen as a sexual assault and gender-based violence against women due to their intersectional identity. As it is stated that people are even more at risk of assault and sexual violence during times of conflict because of the catastrophic consequences of this systemic discrimination at critical intersections involving race, ethnicity, religion, sexual orientation, gender identity, and economic status (Coomaraswamy, 2005). Therefore, the situation of Syrian women can be examined by considering this point.

Sexual Abuse Against Syrian Women During and After the War

One of the most severe types of gender-based violence is sexual assault. Gender analysis is important since conflict and displacement scenarios are considerably more likely to expose women to physical and sexual violence as well as gender stereotypes (Ward & Marsh, 2006). Moreover, women are more likely to be subjects of exposure the violence, especially sexual violence, in difficult times like war times and after the war. Gender rights are harmed before, during, and after conflicts, which should be regarded as an ongoing process of discrimination and violence (Ward & Marsh, 2006). Moreover, Syrian women were affected by sexual abuse and violence both during the war in their country, during the migration from their country, and after the migration to the host country. Before they migrated to other countries, they experienced many terrible types of sexual violence in their own country during the war. For example, in October 2012, government military troops broke into a private home near Aleppo and threatened to kill the children of a woman if she did not divulge where her husband was concealing himself (Davis, 2015). Therefore, the incidence of rape against women was very high in Syria during the war.

In order to "humiliate, harm, force confessions, or pressure a relative to surrender," rape has been employed as a military tactic (United Nations [UN], 2014). The reason behind this idea was that it is believed that rape and sexual violence damage the honor and the identity of the people and family. According to Davis (2015) as a "weapon of war to frighten parties to the conflict, shattering identity, dignity, and the social fabrics of families and communities,'' abuse and sexual assault have been a growing aspect of the Syrian conflict. Therefore, due to this point of view, sexual violence turned out to be the weapon of war by the perpetrators. According to additional accounts, sexual violence primarily targets women who are the family relatives of activists and opposing fighters (Davis, 2015). Also, because the conflicts are in the war times, many people are arrested by the government. The government picked up people from their homes and carried them to prisons. Therefore, many boys and girls have both experienced electric shocks or burning of the genitalia while in jail in this process (Davis, 2015).

Because of the drastic consequences of the war on women and girls, many of them started to migrate from Syria. Women and girls who moved away from conflict-affected cities often list rape—or the threat of rape—as one of the primary causes for leaving (Davis, 2015). Therefore, the fear of rape and sexual violence resulted in many people leaving their countries. According to the report from Davis’ (2015) study approximately 600,000 to over four million people have fled their homes since the crisis began in 2011, with many of them being forcibly displaced through the use of or threat of sexual assault.

After migration, some women experienced very bad conditions of sexual violence, some of them were forced to get married in order to escape from sexual assault, which resulted in issues of child marriage in the end. Child marriage, which involves pressuring a female child to marry a grown man, even an elderly guy, in order to prevent sexual assault and to overcome terrible poverty conditions, is another issue of gender that has major negative effects on Syrian women refugees (Dykstra, 2016). Moreover, the latest studies have shown that the child marriage ratio has increased due to the war among the Syrian refugee community in the host countries such as Turkey, Lebanon, and so on. For example, some Syrian women and girls who have no other way to generate the money necessary to pay for living expenses in Lebanon have been described as resorting to sexual harassment, compelled prostitution, and "survival sex" as detrimental ways of coping.

In addition to that, the probability of experiencing sexual abuse and violence in host countries by the citizens of host countries is larger for Syrian women and girls. According to MacTavish (2016), the experience of female refugees is distinct from that of male refugees in that in addition to experiencing overall insecurity, women and girls also suffer a greater risk of sexual assault. As it is discussed previously in this report, the case in the Sakarya and what the mother and child experienced is an example of sexual violence that Syrian women lived in the host countries. Also, Syrian women experienced sexual violence in the refugee camps even after the migration process. In the Zaatari camp, which is located in the Mafraq Governorate of Jordan, south of Syria, violence and sexual assault cases have been seen.  According to a study done by the International Rescue Committee (IRC) (2014), 160 incidents of assault against women have been reported to the IRC in Zaatari during the month of June 2014 (p.17).

Why Don’t Syrian Women Report the Sexual Abuse?  

While the amount of cases of sexual violence and abuse against Syrian women is very high, the amount of reporting these cases is relatively very lover. There are different reasons and logic behind this situation. The reporting rates are not only lower in the host countries but also in the refugee camps. For example, in Zaatari camp only one in ten women who encounter violence are believed to report it (p. 17). As females "are told it's inappropriate for them to voice anything publicly or to scream, even when they're in danger," SGBV is highly prevalent in Shatila, which is another refugee camp in Lebanon (Tenuta, 2015). According to SOP Task Force (2013) when women encounter violence cases, there are three steps that they can do in reporting. The first one is “reporting the offense to an NGO”. The second is “reporting the offense to the UNHCR”. The third one is “reporting the offense to the Family Protection Department (FPD) in Jordan”. However, while there are people and organizations where women can go and report the sexual violence they encountered, they are not willing to do that because of three different reasons found in a study.

It is found that these barriers are “lack of trust in the reporting process or agency, fear of retaliation, and stigma and blame from the community” (MacTavish, 2016).  The main reason behind these barriers is that because women’s virginity is considered the main source of the honor of women and their families, they are afraid to make other people know about their lost honor after sexual violence cases. In a study, regarding stigma and fear, numerous participants indicated that women in the camp shied away from disclosing their experiences for fear of retribution, humiliation, or stigma from the community (MacTavish, 2016).  In addition to stigmatization by the community, two other important reasons behind the unwillingness to report sexual violence are protecting the lives of women. When their sexual assault and rape experience is known by others, men in their families can kill them to “protect and clean the honor of the family”. A societal barrier to reporting, according to one participant in a study, is the fear of “being killed by the brother or father to ‘protect the honor’ even if she is a victim.” Additionally, these conceptions of “shame and honor are attributed to women only”. (MacTavish, 2016). For the younger girls, authorities can arrange a forced marriage between the victim of the sexual assault and her perpetrator, which can be more detrimental for the young girls because of the further traumas that can be happened when they married to their rapist.  As stated in Article 308 of the Jordanian Penal Code, "persons accused of sexual assault who agree to marry their victims for at least five years" are immune from inquiry and prosecution (Human Rights Watch, 2015; Sadek, 2016).

While these community-based fears are some reasons for not reporting sexual violence in refugee camps, fear of being sent to their own country is another reason for the illegal refugees who live in the host countries. It makes sense that some Syrian women and girls who are not registered in Lebanon are reluctant to report sexual assault because doing so could result in their arrest and expulsion (Human Rights Watch, 2016). All in all, because of both political situations and fear of stigmatization, mostly, in their community women are not willing to report sexual abuse that they experienced. 

To sum up, while the Syrian civil war had very dreadful effects on the population, women and young girls have been in the most fragile positions in terms of experiencing many different types of violence such as psychological violence, physical violence, and sexual violence. Due to the strict and patriarchal structures of the community, women and young girls are faced with sexual violence as the harshest type of abuse. Moreover, the difficult conditions of the war and the migration process put women in the target conditions for the perpetrators both before the war, during the war, and after the war process. Therefore, women encountered sexual violence both in their own country and in the host countries, which made the consequences more terrible for them. Due to the impossibility, they had and will to survive, reporting sexual violence has been more difficult for Syrian women, which turned into a global and large-scale problem in terms of gender inequality and women’s problems in the end.

References

Alsaba, K., & Kapilashrami, A. (2016). Understanding women’s experience of violence and the political economy of gender in conflict: the case of Syria. Reproductive health matters, 24(47), 5-17.

Bahcekapili, C., & Cetin, B. (2015). The impacts of forced migration on regional economies: The case of Syrian refugees in Turkey. International Business Research, 8(9), 1.

Beyrer, C., & Kamarulzaman, A. (2017). Ethnic cleansing in Myanmar: the Rohingya crisis and human rights. The Lancet, 390(10102), 1570-1573.

Carpenter, T. G. (2013). Tangled web: The Syrian civil war and its implications. Mediterranean Quarterly, 24(1), 1-11.

Coomaraswamy, R. (2005). Violence against women and ‘crimes of honour’. Honour’: Crimes, Paradigms and Violence against Women. Londres: Zed Books: xi-xiv.

Davis, L. (2015). ISIL, the Syrian Conflict, Sexual Violence, and the Way Forward: Syrian Women's Inclusion in the Peace Processes. NYUJ Int'l L. & Pol., 48, 1157.

Dykstra, A. T. (2016). Assemblages of Syrian suffering: Rhetorical formations of refugees in western media. Language Discourse &Society, 4(1), 31–48.

Human Rights Watch.  (2015). Jordan: Strengthen penal code overhaul. Retrieved from https://www.hrw.org/news/2015/09/13/jordan-strengthen-penal-code-overhaul

Human Rights Watch. Lebanon: Residency rules put Syrians at risk. 2016. Available from: https://www.hrw.org/news/2016/01/12/lebanon-residency-rules-put-syrians-risk

International Rescue Committee (IRC). (2014). Are we listening? Acting on our commitments to women and girls affected by the Syrian conflict. New York, NY: IRC.

Lund, A. (2014, Nisan 18), “Drought, Corruption, and War: Syria’s Agricultural Crisis” (Mayıs 14, 2016 tarihinde Carniege Middle East Center Web Sitesi: http://carnegie-mec.org/diwan/55376?lang=en adresinden alındı).

MacTavish, E. (2016). Barriers of reporting sexual violence in syrian refugee camps (Doctoral dissertation, Royal Roads University (Canada)).

Narlı, N., Özaşçılar, M., & Turkan Ipek, I. Z. (2020). Turkish Daily press framing and representation of Syrian women refugees and gender-based problems: Implications for social integration. Journal of Immigrant & Refugee Studies, 18(1), 1-21.

Nielsen, Y. S. (2016). Perceptions between Syrian refugees and their host community. Turkish Policy Quarterly, 15(3), 99–106.

Özdemir, Ç. (2016). Suriye’de İç Savaşın Nedenleri: Otokratik Yönetim mi, Bölgesel ve Küresel Güçler mi?. Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi, (2), 81-102.

Roupetz, S., Garbern, S., Michael, S., Bergquist, H., Glaesmer, H., & Bartels, S. A. (2020). Continuum of sexual and gender-based violence risks among Syrian refugee women and girls in Lebanon. BMC women's health, 20, 1-14.

Sadek, G. (2016). Jordan: Ministerial Committee decides to repeal controversial rape provision. Retrieved from http://www.loc.gov/law/foreign-news/article/jordan-ministerial-

SOP Task Force. (2013). Inter-agency emergency standard operating procedures for prevention of and response to gender-based violence and child protection in Jordan. Retrieved from http://resourcecentre.savethechildren.se/library/inter-agency-emergency-standard-

Tenuta, A. (2015). Amid the hard lessons of war, refugee women learn their rights. Retrieved August 1, 2016, from http://fpif.org/amid-the-hard-lessons-of-war-refugee-women-learn-

United Nations. (2014, January 27) Secretary-General, Report of the Secretary-General on Children and Armed Conflict in the Syrian Arab Republic.

United Nations. (2019, May 18) Resolution adopted by the general assembly on 25 September 2015. Available from: http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/70/1&Lang=E

United Nations High Commissioner for Refugees. (2018). Syria regional refugee response. Retrieved from http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=224

United Nations High Commissioner for Refugees. (2023). Retrieved from https://reporting.unhcr.org/globalappeal

Usta, J., Farver, J. M., & Hamieh, C. S. (2016). Effects of socialization on gender discrimination and violence against women in Lebanon. Violence against women, 22(4), 415-431.

Ward, J., & Marsh, M. (2006). Sexual violence against women and girls in war and its aftermath: Realities, responses and required resources. In symposium on sexual violence in conflict and beyond, June 21–23, Brussels Belgium. Briefing paper, United Nations population fund.

ATILIM ÜNİVERSİTESİ KASAUM

Psikoloji Literatüründe Regl Araştırması

Elif Orakçı

Premenstrüel Sendrom

Amerikan Psikiyatri Derneği tarafından yayımlanan, ruhsal bozuklukların tanı kitabı olan DSM-5’te, Premenstrüel Disfori Bozukluğuna da yer verilmiştir. Bu durum, kadınların regl öncesi dönemde ortaya çıkan ve menstrüasyon dönemiyle birlikte azalan ya da ortadan kaybolan, başka herhangi bir psikiyatrik semptom olmadığı halde kadınlara rahatsızlık verebilen psikolojik, fizyolojik ve davranışsal semptomlara sahiptir. Mod değişimleri, kişilerarası ilişkilerde çatışmalar, depresif mod, umutsuzluk hissi, anksiyete, gerginlik, aktivitelere karşı ilgi kaybı, düşük enerji, uykusuzluk, göğüslerde şişkinlik, kas ağrısı semptomların önemli bir kısmını oluşturabilir. Semptomlar kadınlar arasında farklılık gösterebilir.

PMS kadınların %80 inde görülmekle birlikte, yalnızca %5 inde klinik tanı alabilecek kadar şiddetlidir.

(https://jag.journalagent.com/kpd/pdfs/KPD_14_4_241_253.pdf)

Literatürde premenstrüel sendromun psikopatoloji gelişimiyle ilgili olduğuna dair çalışmalar vardır. Yapılan çalışmada Premenstrüel Değerlendirme Formunda yüksek skor elde eden kadınların psikopatolojik semptom tarama listesinde de daha yüksek sonuçlar elde ettikleri istatistiksel olarak saptanmıştır.

(https://www.researchgate.net/publication/267154544_Psychopathology_in_Premenstrual_Syndrome)

Çalışan Türk kadınlarıyla yapılan bir araştırmada premenstrüel sendrom ve premenstrüel disforik bozukluğu semptomlarının sadece günlük hayatı değil iş performansını da olumsuz etkilediğine rastlanmıştır.

(https://www.researchgate.net/publication/317835674_Calisan_Turk_Kadinlarinda_Premenstruel_Sendrom_ve_Premenstruel_Distrofik_Bozukluk_Prevalansi_ve_Is_Performansina_Etkisi)

Yapılan çalışmalara göre PMS’i mevcut yaş, sosyoekonomik düzey, yaşam değişkenleri ve sahip olduğu çocuk sayısının da etkilediği düşünülmektedir.

Kadınların bir kısmı PMS’i reglin bir gereği olarak düşünürken, bazıları rahatsız edici bir durum olarak görür. Bazı kadınlara göre PMS’in toplumsal olarak normalleştirilmesi; belirtilerinin hayatın ve kadın vücudunun parçası olması, pozitif anlamda doğrulanmasını sağlamıştır. Fakat PMS’in negatif şekilde algılandığı toplumlar da vardır. Çünkü PMS bu toplumlarda kadınları kontrol eden, ayda bir görülen ve onları “çılgına” çeviren bir durum olarak tasvir edilir.

(http://adudspace.adu.edu.tr:8080/jspui/bitstream/11607/1080/1/gulhan_sokullu_tez.pdf)

PMS literatürde olduğu kadar günlük hayatta da sıkça bahsedilen bir konu olmasının yanı sıra, PMS’in varlığı konusunda tartışmalar vardır. Kadınların regl dönemine dair kültürel inanışların ve kadınların ruh hallerine dair ön yargıların PMS konusunda etkili olduğu, literatürde yeni ortaya konulan araştırmalarda menstrüasyon öncesi ve duygu durum bozukluğuyla ilgili herhangi bir bağ bulunamadığı gibi, yapılan kültürel çalışmalarda ise PMS’in bazı toplumlarda görülmediğine rastlanmıştır.

(https://cihr-irsc.gc.ca/e/48939.html, https://www.utoronto.ca/news/pms-may-not-exist-research-shows)

Psikolojide Etiketleme (Stigma) ve Regl

• Sosyal psikolojide önemli yer tutan etiketlemeler (stigma), kişilerie atfedilen olumsuz sosyal tutumlardan oluşur. Goffman bu etiketlemeleri,
  • vücut kusurları (yaralar, yanıklar, deformiteler),
  • bireysel karakter kusurları (suç, bağımlılıklar, kişilik özellikleri vb), ve
  • kimliğe yönelik belirteçler (cinsiyet, ırk, cinsel yönelim) olarak üçe ayırır.
• Menstrüasyon, Goffman’ın sınıflandırdığı bu etiketler dahilinde incelendiğinde, regl kanının süt ya da sperm gibi diğer vücut sıvılarından daha tiksindirici ve itici bulunması, farklı kültürel toplumlarda regl dönemindeki kadınların lanetli kabul edilerek regl sonrasında temizlenme ritüelleri uygulanması, yapılan araştırmalarda genç kadınların %75’inin regl döneminde sızıntı yaşamaktan korkması ve regl kanının görünürlüğünün kadınların kirlenme sembolü olması menstrüasyonun etiketlenen bir durum olduğunu gözler önüne serer.
• Kadınların regl dönemlerinde kullandıkları ped, tampon gibi hijyenik ürünlerin kullanıldığında görünür olmayacak şekilde tasarlanması, daha kolay ve gizli taşıyabilmek için daha küçük paketlemelere sahip olmaları, reglin görünür bir etiketleme değil, gizli bir etiketleme sürecine sahip olduğuna örnek olarak gösterilebilir.
• Regl olmaya başlamak, toplumun beklentilerini de etkiler, regl olan kadın cinselliğiyle ilgili uyarılır, “olgun” ve “hanımefendi” davranması için telkinlerde bulunulur, öncesinde eğlendiği aktiviteleri yapması engellenebilir.

(https://link.springer.com/article/10.1007/s11199-011-0052-z)

• Menstrüel kanın etiketlenen bir durum olmasına, geçmiş çağlarda hem zehirli hem de büyülü bir özelliğe sahip olduğunun düşünülmesi örnek olarak verilebilir. Kadınların regl dönemlerinde erkeklerle ilişkide olmasının bazı toplumlarca yasaklanmasının temelinde de regl kanının zehirli olduğu öğretisinin etkili olmuş olabileceği düşünülmektedir. Menstüasyon kanına yönelik bu bakış, regle dair bir korku unsuru oluşturmuş, kültürel bir tabu haline gelmiştir.

(https://www.researchgate.net/publication/247643575_Feminine_Protection_The_Effects_of_Menstruation_on_Attitudes_Towards_Women, https://www.jstor.org/stable/1964817)

• Menstrüasyona dair etiketleme davranışı, reklamlar, televizyon, dergiler, kitaplar gibi medya araçlarıyla aktarılmaktadır.
• Menstrüasyona dair sosyo-psikolojik etiketlemeler kadınların, sağlıklarına, iyilik hallerine, cinsel yaşamlarına, sosyal statülerine olumsuz etki eder. Literatürde en çok bahsedilen etkilerinden biri öz-bilinçle ortaya gelen hipervijilans, diğer bir deyişle sürekli tetikte hissetme halidir.
• Regl kanının başkaları tarafından nasıl algılanacağı kaygısından dolayı kadınlar regl dönemlerinde, geniş kıyafetler giymekte, ekstra ped veya tampon kullanmakta, yüzme gibi sportif faaliyetlerden kaçınmaktadır.
• Kadınların menstrüasyonla ilgili öz-farkındalıkları, nesneleştirme teorisiyle açıklanabilir. Kadın vücudu toplum tarafından cinsel anlamda objeleştirilirken, bu objeleştirme hali kadınların bu durumu içselleştirmelerine ve kendi vücutlarını da cinsel bir obje haline, üçüncü eleştirel bir maskülen perspektiften görmelerine sebep olmaktadır. Kadının kendini objeleştirmesi, regl döneminde kendini sürekli gözlemlemesine sebep olur.
• Yapılan araştırmalarda, kendini daha çok nesneleştiren lisans öğrencisi kadınların, regl döngüsüne sahip olmamayı tercih edeceklerini belirttikleri bulunmuştur. (Johnston-Robledo et al. 2003)
• Forbes ve arkadaşları (2003) erkek ve kadın üniversite öğrencileriyle yaptıkları çalışmada, öğrencilerin regl dönemindeki kadınların daha az çekici ve daha itici bulduklarını açıklamaktadır.

(https://link.springer.com/article/10.1007/s11199-011-0052-z)

ATILIM ÜNİVERSİTESİ KASAUM

Psikolojide Feminizm ve Toplumsal Cinsiyet Araştırması

Elif Orakçı

Psikolojide Feminist Perspektifin Oluşumu ve Feminist Eleştiriler

1960’ların sonlarında ABD ve Avrupa’da ikinci dalga feminist hareket ile eş zamanlı olarak psikolojide feminizm ve toplumsal cinsiyet konuları önem kazandı. Feminist eleştiri, psikoloji bilimini erkek merkezli olmak, kuram ve uygulamaları kadınların ötekileştirilmesine hizmet edecek şekilde kullanmakla eleştirdi. Kadınların günlük hayata dair deneyimlerinin araştırılmaya açık olmaması ve insan davranışının erkek davranışıyla özdeşleştirilmesi de bir diğer eleştiri konusu oldu. 20. yüzyılda yapılan araştırmalarda ruh sağlığı çalışanlarının; kadınların problemlerinin nedenini, cinsiyet ayrımcılığı gibi maruz kaldıkları çevresel faktörlerden ziyade kadınların ruhsal ve biyolojik yapılarına dayandırdıkları ortaya çıkmıştır.

(http://cins.ankara.edu.tr/14_8.pdf)

Gelişim ve Kişilik Kuramlarına Feminist Bakış

Psikoterapinin temellerini oluşturmasıyla bilinen ve psikanalitik yaklaşımın öncüsü olan Sigmund Freud, insan gelişiminin temellendiren psikoseksüel aşamalardan bahseder. Bu aşamaların üçüncü basamağını oluşturan Fallik Dönem’i 3-6 yaş aralığındaki çocukların genital bölgelerini keşfettikleri süreç olarak tanımlar. Freud’a göre bu dönemde erkek çocukları annelerini cinsel olarak çekici bulur ve babalarını kıskanır. Bu durumun üstesinden kendilerini babalarıyla özdeşleştirerek gelirler, bu durum “Ödipal Kompleks” olarak isimlendirilir.

Genital bölgelerini keşfeden kız çocukları ise bu dönemde penislerinin olmadıklarını fark eder ve penis kıskançlığı yaşayarak erkekler karşısında yetersizlik duygusu geliştirirler. Bu durum Freud’a göre evrensel ve biyolojik türe ait bir durumdur. Kız çocukları cinsel olarak babalarını çekici bulur, annelerini kıskanır ve penise sahip olmama sebebi olarak annelerini suçlarlar. Kız çocukları bu durumun üstesinden, anneleriyle kendilerini özdeşleştirerek ve enerjilerini cinsel olarak erkeklerin ilgisini çekmeye harcayarak gelirler. Bu durum “Elektra Kompleksi” olarak adlandırılır. Freud’a göre elektra kompleksi ödipal kompleks gibi tam anlamıyla başarıya ulaşıp çözülemez, çünkü kadınların erkekler karşındaki yetersizliği süreğendir.

Feminist bir psikanalist ve tıp uzmanı olan Karen Horney, Freud’un bu kısıtlı perspektifini eleştirir. Freud gibi bilinçdışının ve kişilik gelişiminde çocukluk deneyimlerinin ve cinsel duyguların önemine vurgu yapsa da, cinsel kimliğin gelişim sürecindeki en büyük rolün biyolojik değil sosyal faktörler olduğunu vurgular. Horney, kız çocuklarındaki penis kıskançlığının, biyolojik bir penis isteğinden değil, toplumda erkeklere atfedilen gücün ve statünün arzusundan kaynaklandığını vurgular. Penis kıskançlığını bu bakışla reddetmeyen Horney erkeklerin de benzer bir süreci deneyimlediklerini, kadınlara karşı memeleri ve doğurganlıkları sebebiyle kıskançlık geliştirdiklerini söyler. Horney, erkeklerin kendi statülerini yükseltmek için kadınları daha yetersiz algıladıklarına inanır ve cinsel ilişkiyle birlikte erkekliklerini kanıtlama ihtiyaçlarının da erkeklerin yetersiz olma duygularıyla ilişkili olduğunu söyler.

(Helgeson, V. S. (2011) Psychology of Gender, 4th Edition, http://mahandogrusoz.net/freudcu-kuramdaki-penis-kiskancligi-olgusu-ve-psikanalitik-feminist-perspektiften-elestirisi/)

Büyüme ve gelişme modellerine baktığımızda çoğunun özerkliği ve bağımsızlık duygusunu vurguladığını görürüz. Ancak feminist bakış açısı kadınların gelişim süreçlerinde diğer insanlarla ilişki kurduğunu, bunun bir zayıflık göstergesi olmadığını, aksine gelişiminin sağlıklı gerçekleştiğinin bir göstergesi olduğunu söyler. Feminist terapi tekniklerinin çoğu kadınların bu bağlantı kurma davranışını geliştirmeye teşvik eder.

Chodorow ‘un cinsler arasındaki psikolojik farkların temelini kadının çocuk yetiştiren bireyler olmasının oluşturduğunu vurgular. Kız çocukları kendilerini anneleriyle özdeşleştirerek bu duyguyu devam ettirirler. Erkek çocuklar ise kimlik oluşumu süreçlerinde kendilerini babaları gibi tanımlayarak o yönde bir gelişim gösterirler. Böylece annenin kendini ailesinin hizmetine adaması, kendi arzu ve isteklerinden fedakârlık yaparak bu adanmışlık duygusuyla üstlendiği görevleri kız çocuğuna aktarır.

Sandra Bem’in geliştirmiş olduğu “Cinsiyet Şeması Kuramı”na göre çocuklar dünyayı keşfetmeye başladıkların itibaren kadınsı ve erkeksi rolleri öğrenmeye başlarlar. Örneğin erkeklere göre kadının hangi özelliklere sahip olmasının çekici geleceği ya da hangi fiziksel ya da duygusal davranışın kişiyi daha erkeksi yapacağını öğrenirler.

Bem’e göre bireyler toplum tarafından cinsiyetlere yönelik şekillendirilen rolleri farklı şekilde benimseyebilirler. Bazı kişiler geleneksel kalıp yargıları benimseyebilirken bazıları her iki cinsin de rollerini benimseyebilir. Bunu da hem kadınsı hem erkeksi özellik gösterme (ya da benimseme) davranışını ‘androjen’ olarak adlandırmıştır. Kişinin biyolojik olarak kadın olması onun toplumsal cinsiyetinin de muhakkak bu yönde olacağını göstermez.

Kadınların gelişimiyle ilgili “Feminist Kimlik Gelişimi Kuramı”  ortaya çıkmıştır. (Feminist Identity Development Theory-FIDT). Feminist yaklaşımın bir kimlik gelişimi amacı olmasına dayanan bu kuram, kimlik oluşumunun 5 aşamalı bir süreç olduğunu vurgular. Bunlar; pasif kabul, aydınlanma, saplanma-çıkma- sentez ve aktif kendini adama/etkin bağımlılık olarak isimlendirilir. Bu aşamalar sırasıyla; kadınların içinde yaşadıkları toplumdaki ayrımcılık ve baskıdan habersiz bir şekilde rollerini kabullenişi, yaşadıkları olumsuz toplumsal deneyimler sonucunda öfkelenmeleri, feminist ideolojiyi bütünüyle kabul edip sonrasında eleştirel bir bakış geliştirerek daha esnek olmaları, yaşama algılama biçimlerinde esneklik kazanmaları ve sosyal değişim hareketlerine kendilerini adayıp enerjilerini aktif olarak baskılar karşısında durmaya adamaları olarak özetlenebilir.

(https://www.researchgate.net/publication/341525308_Feminist_Terapi_Uzerine_Bir_Derleme_A_Review_On_Feminist_Theraphy)

Feminist Perspektiften Klinik Psikoloji

Feminist perspektifin klinik psikolojiye yaptığı katkılar psikanalitik kuram ve uygulamaların eleştirisiyle gelişti. Karşı çıkılan ilk konulardan birisi psikanalitik perspektifte kadınların uyguladığı şiddetin elektra kompleksine dayanan mazoşizm ile açıklanması oldu. Ayrıca ruh sağlığı alanında yapılan çalışmalarda, psikolojik tanı ve müdahalelerde kadınların dezavantajlı ve yetersiz bir konumda yansıtılmalarının karşısında duruldu.

Feministler, terapilerde hâkim cinsiyetçi bakışın eleştirisinden yola çıkarak, kadınlarla özdeşleştirilen psikolojik durumların sebeplerine odaklandılar. Kadınların psikolojik sağlıklarını büyük ölçüde etkileyen toplumsal baskı, ön yargılar, ayrımcılık gibi kronik stres unsurlarına odaklanan feminist terapi perspektifini geliştirdiler.

(https://dergi.bilgi.edu.tr/index.php/reflektif/article/view/30)

Feministler psikolojik tanı ve tedavilerde cinsiyete dayalı ayrımcılığı gündeme getirmişlerdir. Amerikan Psikiyatri Birliği’nin (APA) yayınladığı ruhsal bozuklukların tanı kitabı olan DSM kategorilerini feminist bir bakış açısıyla irdelemişlerdir. Kadınların normal biyolojik süreçlerini patolojikleştiren “pre-menstrüal disfori” gibi rahatsızlıkların tanısal kategorilerde yer almaması için uğraşmışlardır.

Kadınların neden depresyon, anoreksi, anksiyete, agorafobi gibi bazı tanıları daha çok aldıkları, neden ilaç tedavisinin kadınlarda daha yaygın olduğu soruları da feministlerin psikoloji literatüründeki sorgulamalarına dahil olmuştur. Bu sorgulamalar sonucunda kadınların deneyimlediği olumsuz sosyo-politik etmenlerin psikolojik bozuklukların oluşumunda etken rol oynadığını saptamışlardır.

(https://www.psikolog.org.tr/index.php?lang=www&url=tr/yayinlar/dergiler/1031828/tpy1301996120010000m000217.pdf&)

Feminist Terapilerin Gelişimi ve Özellikleri

1960’larda feminist hareketle gelişmeye başlanan bu terapi yaklaşımı, çeşitli organizasyonlarla kadınlara destek olup kadın hakları konusunda toplumu bilinçlendirmiş ve ilk feminist terapi grupları kurulmuştur. 1970’lerde Psikolojide Kadınlar Birliği (Association for Women in Pschology) kurulmuş ve feminist terapinin gelişimine katkı sağlamıştır.

(https://www.goodtherapy.org/learn-about-therapy/types/feminist-therapy)

Feminist terapi, bütünleştirici bir psikoterapidir ve kadınlar arası dayanışma amacıyla ortaya çıkmış olsa da toplumun her kesiminden ötekileştirilen, ayrımcılığa uğrayan bireyleri kapsar. Toplumsal cinsiyetin bilincinde, farklı cinsel yönelim ve tercihlere olan hassasiyetinin yanında, yoksul insanlara, göçmenlere, sığınmacılara, engellilere de fayda sağlamayı amaçlayan bir terapi yaklaşımıdır. Feminist terapiler, doğası gereği sosyo-politiktir. Toplum tarafından bastırılan, ötekileştiren bireyleri güçlendirmeyi ve toplum içinde duyulur hale getirmeyi amaçlar. Danışanların sorunlarının temelindeki kişisel olmayan sosyal etmenleri, travmaları ve içselleştirilen cinsiyetçiliği anlamalarına, kimliklerini keşfetmelerine yardımcı olur.

Feminist terapilerde, terapistin sorumlulukları arasında sadece tanı ve tedavi değil, kadınların güvencesini, sağlığını, kişisel beceri ve dayanıklılığını desteklemenin de yeri olduğu savunulmuştur

Feminist terapiler birebir ya da grup görüşmeleri olarak gerçekleştirilebilir, çift ve aile terapilerinde de uygulanabilir. Aile terapilerinde, herhangi bir aile üyesinin kültürel ya da toplumsal cinsiyet farklılığı sebebiyle yaşadığı zorluklara karşı aileye ve ebeveynlere yönelik baş etme yöntemlerini geliştirmek için kullanılır.

Kadın sağlığı merkezlerinde, LGBTİ+ organizasyonlarında, yerel şiddet önleme merkezlerinde feminist terapiler uygulanabilir.

Terapistler, güncel psikanaliz yöntemlerinin yanı sıra, rolle canlandırma, kendine güvenme ve girişkenlik eğitimi gibi tekniklerden faydalanır. Yaygın psikoterapi uygulamalarında, terapistin kendi deneyimlerini ve yaşadığı zorlukları danışanla paylaşması uygun görülmezken, feminist terapilerde terapistler danışanlara daha rahat hissettirmek için kendi yaşamlarını da farklı bir teknik olarak aktarabilir.

Terapist-danışan arasındaki dinamikler sonucunda kadınların psikologları tarafından taciz edilmeleri de feminist klinik psikologların “feminist etik kuralları” oluşturmalarını gündeme getirmiştir.

(https://www.psychologytoday.com/intl/therapy-types/feminist-therapy , http://www.drlaurabrown.com/feminist-therapy/)

Dönüştürme (Conversion) / Sözde Onarım Terapileri ve Psikolojide Cinsel Yönelim Olgusu

Bireylerin cinsel yönelimlerinin, toplumsal beklentileri karşılamadığında ötekileştirilmeye ve bir hastalık olarak görülmesine sebep olmuştur. Özellikle homoseksüelliğin toplumda büyük bir tabu olması ve akıl hastalığı olduğu düşüncesi oldukça yaygındır. Bu düşünceyle birlikte bireylerin cinsel yönelimlerini değiştirmeye yönelik dönüştürme ya da sözde onarım terapileri uygulanmaktadır. Bu terapilerin amacı, akıl hastalığı olarak görülen cinsel yönelimleri “tedavi etmek” ve bireylerin topluma uygun birer heteroseksüel olmalarını sağlamaktır. Ancak ruh sağlığı alanında çalışan yetkililer bu görüşün tamamen karşısında durur. Bu terapilerin bireylerin ruhsal sağlıklarını geri döndürülemez şekilde olumsuz etkilediklerini hatta intihara sürükleyebildiklerini savunur.

Amerikan Psikiyatri Birliği’nin (APA) 1973’te homoseksüelliği ruhsal bozukluk standartlarından çıkarmasını bütün ruh sağlığı uzmanları desteklemiştir. APA’nın yayınladığı ruh sağlığı alanındaki standartları belirleyen DSM, belirtilen tarihten bu yana homoseksüelliği ya da başka cinsel yönelimleri ruhsal bozukluk olarak tanımlamamaktadır.

Cinsel yönelimi değiştirmeye yönelik terapiler çoğunlukla politik ve dini organizasyonlar tarafından toplum içinde agresif bir biçimde savunulup desteklenmektedir. Bu çalışmalar özellikle gençlerde ciddi bir potansiyel hasar meydana getirebilir. Cinsel yönelimin bir akıl hastalığı olarak tanıtıldığı gençler, cinsel yönelimlerini kişisel ya da ahlaki bir eksiklik olarak içselleştirirler.

(https://www.apa.org/pi/lgbt/resources/just-the-facts.pdf,

https://guides.loc.gov/lgbtq-studies/subject/conversion-therapy#s-lib-ctab-22777847-0)

Literatürde dönüştürme terapilerinden en çok bahsedilen ülkelerden birisi Amerika’dır. Dönüştürme terapilerinin geçmişi akademik literatürde 1890’lı yıllardan günümüze uzanmaktadır. Tarih boyunca pek çok tekniğin kullanıldığı dönüştürme terapileri sağlık uzmanları ve dini figürler tarafından uygulanmıştır.

Dönüştürme terapilerinde şu anda en çok konuşma terapisi uygulansa da bazı uygulamacılar tiksinti tedavilerine (aversion treatments) başvurmuşlardır. Bunlara mide bulantısı, kusma, elektro şok, felç ya da kişinin aynı cinsiyetten birine cinsel istek duyduğunda bileğine takılan elastik bir bant tarafından uyarılması gibi olgular örnek olarak verilebilir. Tiksinti tedavisi haricinde uygulamacılar hipnoz ya da bilişsel şemalara dayalı tedaviler de uygulamışlardır.

UCLA’nın yayınladığı istatistiklere göre, Amerika’da 700.000’e yakın LGBTİ+ yetişkin lisanslı bir profesyonel ya da dini danışman tarafından dönüştürme terapisine maruz kalmıştır. Amerika’da 32 eyalette hala yasaklanmayan bu terapilere 18 yaşına gelmemiş yaklaşık 16.000 genç LGBTİ+ birey maruz kalacaktır. Sadece 10.000 genç LGBTİ+ bireyi dönüştürme terapisinin yasaklandığı eyaletlerde yaşamakta ve 18 yaşından önce dönüştürme terapisi almaları engellenmektedir.

(https://williamsinstitute.law.ucla.edu/publications/conversion-therapy-and-lgbt-youth/)

Türkiye’de pratikte uygulanan dönüştürme terapileriyle ilgili literatürde herhangi bir çalışma olmasa da, dönüştürme terapileriyle ilgili etik, bilimsel veya mesleki hiçbir geçerliliği olmayan kitapların yayınının yapıldığına rastlanmıştır. Bu durumu sadece toplumsal cinsiyetle ilgili sivil toplum kuruluşları tarafından değil, ruh sağlığı alanında çalışan pek çok mesleki ve sivil toplum kuruluşu tarafından kınanmış, dönüştürme terapilerine karşı bir duruş sergilenmiştir.

(https://evrimagaci.org/onarim-donusturme-terapisi-lgbti-bireylerine-ozgurluk-hakki-tanimayan-sahtebilimsel-bir-sozde-terapi-9401 , https://kaosgl.org/haber/onarim-terapisi-saglik-orgutleri-ne-diyor)

Regl Ürünlerine Erişim Araştırması

Büşra Uyar

Bir İnsan Hakları İhlali Olarak “Regl”

Kadınların %17’si regl oldukları öğrenilir korkusuyla işe veya okula gitmiyor. Kadın sağlığı uygulaması Clue, dünyada menstrüasyon hakkında nasıl düşünüldüğünü öğrenmek için 190 ülkeden 90.000 kişiyle anket yaptı ve ankete katılanların %17’si regl oldukları öğrenilir korkusuyla işe veya okula gitmediklerini bildirdi.[1]

Regl olan kız çocukları regl döneminde yaşadıkları sancılar, yetersiz regl hijyeni malzemeleri, okullardaki yetersiz su ve sanitasyon olanakları, ve adet kazası korkusu nedeniyle okula gitmek yerine evde kalmayı tercih ediyor. Ebeveynler, ergenlik ve menstrüasyonu üremeyle ilişkilendirdikleri için kızları okulu bırakmaya teşvik edebiliyor veya aile gelirine katkıda bulunmaları için evlenmelerini tercih edebiliyor. Aynı zamanda, çocuklarının ilk defa regl olduktan sonra “arzu edilebilir” ve “üreyebilir” hale geldiklerini düşünerek okuldaki erkek çocukları ve erkek öğretmenler tarafından cinsel taciz ve saldırıya maruz kalma ihtimallerinden daha fazla korkmakta, bu sebeple onları okuldan almayı tercih edebilmektedirler.

Kız çocukları regl oldukları dönemlerde okula gidiyor olsalar bile sızıntı ya da koku korkusu nedeniyle stres yaşamakta, etraftaki diğer kişilerin kıyafetlerinde kan görmesinden utanmakta, bu sebeple de derslerde kendilerine sorulan soruları yanıtlamak için ayağa kalkmaktan kaçınabilmektedir. Ayrıca, ebeveynlerin, ergenlik ve menstrüasyonu üremeyle ilişkilendirdikleri için kızları okulu bırakmaya teşvik edebildiği; ailenin gelirine katkıda bulunmak için kızların evlenmesini tercih edebildiği ve bir evin nasıl sürdürüleceği gibi okulda öğretilmeyen bilgilere öncelik verebildikleri  de çalışma kapsamında tespit edilmiştir. Buna ek olarak, ilk defa regl olduktan sonra bir kızın arzu edilir ve üreyebilir hale geldiği düşünülerek kız çocukları ve ebeveynler, okuldaki erkek çocukları ve erkek öğretmenler tarafından  gerçekleştirilebilecek cinsel taciz/saldırıdan daha fazla korkmaktadır. Bu da, kızlarını okuldan almayı tercih etmelerine sebep olabilmektedir[2].

UNICEF’in 2016 yılında Endonezya’da yaptığı bir araştırma, yedi kız çocuğundan birinin son dönemlerinde en az bir gün okulu kaçırdığını ortaya koymuştur.[3]

Özellikle doğal afetlerden sonra kurulan kamplarda yaşayan regl olan kişiler temiz su, hijyenik ped/tampon, temiz tuvalet gibi hijyen ürünlerinin bulunmaması sebebiyle vajinal enfeksiyonlara maruz kalıyorlar. Regl oldukları zaman pede veya benzer ürünlere ulaşamadıkları için eski kıyafetlerini/kumaş parçalarını kullanıyorlar. Kapalı tuvaletlerin bulunmaması bu tuvaletler kullanılırken şiddete maruz kalma ihtimallerini arttırıyor.[4]

Çeşitli ülkelerde de benzer uygulamalar yaygın. Örneğin Hindistan’ın kırsal kesimlerinde, eski paçavralar, kuru yapraklar veya gazeteler ped benzeri ürünlerin ikamesi olarak kullanılmaktadır.

Aynı şekilde gelişmiş ülkelerde yaşayan evsiz insanlar da ped benzeri ürünlere ulaşamadıkları veya kullanabilecekleri temiz tuvaletlere, suya ve sabun gibi hijyen ürülerine ulaşamamaktadırlar.

Kenya’da yürütülen bir çalışma, hijyenik pedlere erişimi artırmak için çalışan bir program, bazı ergen kızların ped satın almak için para kazanmak için yaşlı erkeklerle seks yaptıklarını ortaya koydu. Okul döneminde pedler okul tarafından sağlansa bile okul kapandığında bu uygulama devam etmediği için ped karşılığı seks yapma olayları artıyor.[5]

COVID-19 dolayısıyla okulların kapanması da Kenya’da regl ürünlerine erişimi kısıtladı. Çocuk hakları için çalışan bir örgüt olan “Plan-International” tarafından yapılan bir çalışma, regl ürünlerine erişemedikleri için regl olan kişilerin çeşitli kumaş parçaları kullandığını ortaya koydu. Görüşme yapılan kadınlar, regl ürünlerinin kendileri için normalde bir “lüks” olduğunu, fakat okulda dağıtıldığı için erişim sağlayabildiklerini söyledi. Ek olarak duşlar da genellikle ücretli olduğu için ve özellikle aileler kalabalık olduğu için ailelerin duş alma/temiz suya ulaşma olanakları da yok.[6]

Temiz su, sabun, hijyenik ped gibi ürünlere ulaşamama “regl yoksulluğu” olarak adlandırılmaktadır.

Hijyenik pede ulaşım güçlüğü dışında, regl olan kişiler ilk kez regl olduklarında çeşitli ayrımcı ritüellere/uygulamalara da maruz kalıyorlar. Bir proje kapsamında görüşme yapılan kadınlar ilk defa regl olduklarını ailelerine/arkadaşlarına söylediklerinde şu uygulamalara maruz kaldıklarını ifade etmişlerdir[7]:

• “Banyo yapmama, saçımı yıkamama veya yemek yapmama izin verilmedi”,
• “Bir hafta büyükannemin evinde kalmam ve (ped yerine kullanılan) kumaşın nasıl kullanılacağını öğrenmem söylendi ki kıyafetlerimi kanla lekelemeyeyim ve aileme utanç getirmeyeyim.”
• Bir kız çocuğunun annesi regl olduğunu öğrendiğinde ona “artık kirlendin,” demiştir.
• “Artık erkeklerle şakalaşmak yok, büyüdün.”
• Birçok kız da regl dönemleri boyunca erkeklerden uzak durmaları söylendiğini, aksi takdirde regl olduklarının yüzlerinden anlaşılacağını söylemiştir.
• Başka bir kız, göğüslerine düşmelerini önlemek için kan sürmesinin söylendiğini aktarmıştır.

Regl Ürünlerine İlişkin Vergi Uygulamaları

Farklı ülkelere ait vergi oranları;

• Macaristan: %27
• Danimarka: %25
• Hırvatistan: %25
• Finlandiya: %24
• Bulgaristan: %20
• Türkiye: %18
• İspanya %10
• Almanya: %7 (Bu oran Ocak 2020 öncesi %19’du)
• Hollanda: %6
• Fransa: %5.5
• İtalya: %5

2007’den bu yana, Avrupa Birliği ülkelere sıhhi ürünler üzerindeki satış vergilerini %5 ile %15 arasında belirlenmiş bir değere düşürme izni verdi. Bu sebeple, Avrupa Birliği üyesi devletlerin bu ürünlere %0 satış vergisi oranı uygulanmasına izin verilmiyor.

İskoçya, 2017 yılında başlattığı uygulamayla “regl yoksulluğunu” sona erdirmek amacıyla hem okullarda hem de yüksek öğretim kurumlarında tüm öğrencilere ücretsiz regl ürünleri sağlayan ilk ülkedir[8]. 2021 yılının başında da regl ürünlerine uygulanan vergiyi kaldırmıştır.

İngiltere de 2021 yılının başında tampon gibi regl ürünlerine uygulanan vergiyi tamamen kaldırmıştır[9].

Kanada, İrlanda, Hindistan, Avustralya, Kenya, Kolombiya, Malezya ve Amerika’nın bazı eyaletlerinde de regl ürünlerinden vergi alınmamaktadır.

Pink Tax

Kadınlar erkeklerden daha az kazanmalarına rağmen üretim maliyetinden bağımsız olarak sabun, jilet, şampuan, oyuncaklar gibi kadınlara ve kız çocuklarına pazarlanan ürünlerin fiyatı, erkeklere pazarlanan aynı ürünlerin fiyatından daha fazla. Bu durum, yalnızca ürünler için değil, aynı zamanda saç kesimi, kuru temizleme gibi hizmetler için de geçerli. Örneğin kadınların saç kesim ücretleri, erkeklerin saç kesim ücretlerinden çok daha fazla. 2011 yılında yapılan bir çalışma, 100 kuaförden 85’inin kadınlar için basit bir saç kesimi ücretinin erkekler için basit bir saç kesim ücretinden daha fazla olduğunu ortaya koydu. Kadınların ödediği ortalama ücretin erkeklerinkinden ortalama olarak %54 daha fazla olduğu görüldü.[10]

New York Tüketici İşleri Bakanlığı tarafından yapılan araştırma ve daha fazla örnek için: https://www1.nyc.gov/assets/dca/downloads/pdf/partners/Study-of-Gender-Pricing-in-NYC.pdf Çalışmada farklı ürün kategorileri özelinde kadınların ne şekilde daha fazla ücret ödediklerine dair çeşitli örnekler yer alıyor. Bu çalışmanın ardından 2019 yılında “Pembe Vergi İptal Yasası” isminde bir yasa çıkarılmış. https://www.congress.gov/bill/116th-congress/house-bill/2048?r=8&s=1

Konu hakkında yapılan bir sosyal deney: https://youtu.be/7rtHmSfYDbs

Burger King “Chicken Fries” isimli bir ürünü pembe bir kutuya koyarak üzerine “Chick Fries” yazıyor ve ücretini Chicken Fries isimli üründen daha fazla olacak şekilde belirliyor. İnsanlar ücret farkını sorduğunda da pembe kutuyu sebep olarak gösteriyor. İnsanların bu duruma verdiği tepki kayıt altına alınıyor.

NOTALAR ARASINDA KADIN: MÜZİK ENDÜSTRİSİNDE CAM TAVAN[1]

Yiğitcan Çankaya[2]

Günümüzde kadınların özellikle toplumsal cinsiyet rolü temelli olarak uğradığı ayrımcılığın çalışma hayatında sektörel bazda çoğu alanda oldukça azaldığını ve cinsiyetçi dezavantajlar ile kapitalist ataerkil sömürünün yarattığı mağduriyetin önlenmeye çalışıldığını görmekteyiz. Çalışma hayatının içerisinde bulunan sayısız sektörde yaşanan gelişmeler bir yana, müzik endüstrisinde, özellikle rock ve pop türlerinde (zira klasik müzik gibi farklı fraksiyonlarda böyle bir sorunla sıklıkla karşılaşılmamaktadır) kadınların uğradığı ayrımcılık, bunun belli başlı sebepleri ve genel olarak kadınların müzik endüstrisindeki yeri incelenme gereği duymaktadır. Müzik Atölyesi, bu konuyu seçerek atölye çalışmasında uzun süredir birçok sanatçıyı rahatsız eden ve güncel olarak da birtakım vesilelerle gündeme getirilmiş olan ve pek de sıradan olmayan bu konuya bir ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Ayrımcılığa Uğranılan Başlıca Alanlar

Müzik endüstrisinde birçok kalıp yargının ve ön yargının var olduğu açıkça görülebilmektedir. Bu durum kendisini şarkı sözlerinde, şarkıların videolarında ve yapılan her türlü PR çalışmasında gösterir. Özellikle kadınlar üzerinden şarkı, video ve sözlerinde gördüğümüz metalaştırma ve kadının müziğin pazarlanmasında bir obje hâline getirilmesi ataerkil kapitalizmin oldukça sert bir şekilde uygulandığı bir alan olarak müzik endüstrisinde yansımasını bulur. Kadınların müzik endüstrisine katılımı ve hiyerarşik düzeyi genellikle bir pazarlama tekniği olarak kullanılmaktan öte gitmemektedir. Sanatçı-şirket ilişkisinde şirket her zaman erilliği kullanıyor ve elbette bir tüzel kişinin cinsiyetinden söz edilemeyecek olsa da, bu şirketlerin işletmelerinde çalışanların tutumları kadını her zaman pazara gerçek katılımdan dışlamaktadır. Bu durum kendisini çok yakın geçmişte göstermekteydi; kadınlar şirketlerde şirket patronunun ona tavsiyeler veren eşi yahut sekreteri olmaktan öte gidemiyordu. Öyle ki, müzik endüstrisindede kadınların yeri öylesine rastgele ve spontandı ki kadınların gizli yedek iş gücü olduğu rahatlıkla söylenebilirdi.[3] Mevcut durumda ise kadınlara atfedilen bu roller varlığını yavaş yavaş yitirmekteyse de yönetim kademelerinde yer almada veya sanatçı olarak kabul edilmede birçok temelden kadının ayrımcılığa uğradığı ortadadır.

Müzik endüstrisi şaşırtıcı bir şekilde kadına yönelik ayrımcılığın toplumsal olarak neredeyse kabullenildiği bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu alanda kadına yönelen her türlü ayrımcılık artık öylesine kanıksanmıştır ki fark edilmez dahi. Kimse üçüncü bir göz olarak bu durumun toplum ve en azından ekonomi için bir sorun teşkil ettiğinin farkına varmamaktadır. Kadınlar bir müzik grubu üyeliğinden teknolojik yardım alınan ses mühendisi veya yapımcı olmaya, sanatçı menajerliğinden tur organizasyonlarına kadar birçok alanda bariz bi ayrımcılığa uğramaktadır. Bazı hâllede işe alımın dahi yaş ve cinsiyet kriter gözetilerek yapıldığı görülmektedir, ki bu elbette Türk hukukunda Anayasa md. 10’a ve İş Kanunu md. 4’e aykırılık teşkil etmektedir.

Müzik Endüstrisinde Cam Tavanın Başlıca Sebepleri

Hegemonik Bakış Açısı

Kadınların müzik endüstrisinde uğradığı ayrımcılığın temel sebeplerinden birisi hegemonik bakış açısıdır. Kadınların cinsiyete bağlı işgücü eşitsizliği nedeni ile kendi emek güçleri üzerinde, erkeklere göre daha az söz sahibi oldukları, çalışma fırsatı bulurlarsa da çalışacakları işlerin daha çok hakim sistem tarafından belirlendiği söylenebilir. İşte bu de hegemonik bakış açısını ifade eder.[4]

Hegemonik bakış açısı kendisini rock ve pop endüstrisinde farklı göstermektedir. Rock türünde kadınlar daha ilk başta sanatçı olarak dahi kabul edilmemekte, kadın rockçı olgusunun üstü bir şekilde erkek hegemonyası tarafından örtülmek istenmektedir. Popta ise kadınlar her ne kadar genellikle pazarlama aracı olsa da sanatçı olarak dikkate alınmakta ancak bu sefer yönetimde üst kademelerde yer alamamaktadır. Rock endüstrisinde de kadınların yönetim kademeleri açısından sorunlarla karşılaştığını ayrıca belirtmeye gerek dahi yoktur.

Hegemonik bakış açısını destekleyen iki unsurun üzerinde durulması gerekir. Bunlardan ilki Groupie olgusudur. Groupie olarak tanımlanan kadınlar stereotipik olarak genç, rock müzisyenleriyle veya sektörle ilgili kişilerle cinsel veya romantik ilişkiye girerek kendisine belli bir statü elde etmeye çalışan ve her daim arka planda olan çıkarcı kişiler olarak profil edilmektedir.[5] Bakılacak olursa, medya da bu tiplemeyi desteklemekte ve bu olgu film, dizi veya şarkılarda yerini bulmakta, dolayısıyla da toplumun hafızasına kazınmaya başlamaktadır. Bu tiplemenin müzik yerine parayı ve kazandırdıklarını önemsiyor olduğu imajının bıraktığı leke, belki de komik bir şekilde gerçek hayatta yerini almaktadır. Halbuki daha ilk başta bu tiplemenin ortaya çıkmasının sebebi zaten kadın-erkek arasındaki heteronormatif hegemonik ilişkinin kendisidir. Bu tiplemeyi doğuran kadın profili, aslında buna itilmiş bir kadın profilidir. Mevcut sorunun nedenini araştırmaktan ve çözüm odaklı olmaktan uzak olan endüstri, kadını ikinci kez mağdur etme gayretindedir.

Nepotizm

Üstünde durulması gereken ikinci unsur Nepotizm’dir. Nepotizm, aile, eş-dost kayırma şeklinde kısaca tanımlanabilecek bir olgudur. Nepotizm de kadınların endüstride kazandıkları konumu aslında hak etmedikleri düşüncesini besleyen olgulardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Akrabalığa dayanan bu statü kazanımı bazı kadınların bu yolla elde ettikleri statünün getireceği başarıya leke sürmektedir.[6]

Toplumsal Cinsiyet Rolleri

Hegemonik bakış açısı ve nepotizm unsurlarının yanısıra, kadınlar, rock ve pop endüstrisinde ilkel kadın işi-erkek işi ayrımına da takılmaktadırlar, ki bu ayrımın yapılmasının temelindeki en büyük etken de toplumsal cinsiyet rolleridir. Bazı feminist akımlar -örneğin radikal feminizm- kavramların ve buna bağlı olarak ön kabullerin ve anlamların da aslında erkek egemenliğinin bir göstergesi olduğunu ve toplumsal cinsiyetin kadınlar aleyhine olmak üzere kurgulanmasına hizmet ettiğini ileri sürmekteyse de, toplumsal cinsiyet rollerinin mevcut durumda teorik olmaktan ziyade pratik bir etkisi bulunmaktadır. Kadın ve erkeğe çizilen bu sınırlamalar her iki cinsiyetten bireylerin de istedikleri kültürel, sosyal ve ekonomik hayatı izlemelerine engel olmaktan, yani kısacası hak ihlallerine yol açmaktan başka hiçbir amaca hizmet etmemektedir. Kadınlar müzikte bu kalıp ve ön yargılara takılmadan birey olarak özgürce hareket edememekte, üretememekte veya yönetememektedir.

Kalıp yargılar varlığını sürdürdükçe endüstride emeği ve ürünüyle var olmaya çalışan kadınlar “Groupie” veya “Nepotic” yaftasıyla doğrudan ayrımcılığa uğramaktadır. Bu nedenle de esasen fotoğrafçı, gazeteci gibi gizli kimliklerle kendilerine ileriki hedefleri için bir yer bulmak zorunda kalmaktadır. Bu koşullarda kadınlar, mağdur olarak görülmek bir yana, davranışlarından ötürü eleştiriye uğramakta ve bu tür sebep ve davranışlar, buna sebep olarak ataerkil motif eleştirilmesi gerekirken kadınların endüstride yer alamayışlarına gerekçe olarak gösterilmek istenmektedir. Bu da neticeten kadınlar içn cam tavan engeli yaratmaktadır.

Piyasada bir şirketin yönetim kademelerinde ilerlemek isteyen ya da sanatçı olarak şirketle anlaşma yapmak isteyen kadınların ödün vermez bir şekilde profesyonel bir tavra ve “sunum”a sahip olmaları gerekmektedir; asi hâlde birçok kaynaktan eleştiri almaktadırlar. Halbuki erkekler için bu kriter böylesine sıkı bir şekilde aranmamakta ve denetlenmemektedir. Bu profesyonel görünüm kişinin bulunduğu konuma göre değişmekte ancak heteronormatif algının baskınlığı baki kalmaktadır. Örnek vermek gerekirse, piyasaya yeni çıkmak isteyen sıradan bir kadın pop sanatçısının kısa etek, crop-top bluz, topuklu ayakkabı gibi “pop star item”larını yanından eksik etmemesi gerekmektedir.

Yönetim Kademelerinde Uğranılan Cam Tavan Bakımından ABD Örneği

Endüstride yönetim kademelerinde durumun ne olduğunu tespit edebilmek için ABD örneği üzerinden hareket etmek yanlış olmaz. ABD’nin seçilmesinin nedeni, ülke piyasasının küreselleşerek ve inanılmaz derecede büyüyerek dünya müzik piyasasının kalbi hâline gelmesidir. ABD’de tüm nüfusta kadınların erkeklere oranı yaklaşık olarak %51’e %49’dur.[7] Bu oran çalışan işgücünde %47’ye %53 olarak yansımasını bulmaktadır.[8] Müzik endüstrisinde çalışan işgücünde kadın-erkek oranının tespit edilmesi esasen oldukça güçtür, zira endüstride yer alan farklı çalışma alanlarının tamamının incelenmesini gerektirir. Örneğin: yayım şirketi, sanatçı menajerliği, organizasyon şirketleri. Ancak bu tür şirketlere ilişkin net veriler elde edilememektedir, zira bu şirketler genelde sadece müzik endüstrisinde faaliyet göstermeyen, daha büyük bir şemsiye şirket altında çalışmakta ve kendilerine özgü insan kaynakları ve istatistiksel verileri bulunmamaktadır. Örneğin: Ford, IBM. Bununla birlikte, yapılan incelemelerin çoğu hiyerarşik basamaklarda yukarı çıkıldıkça erkek çalışan sayısının ezici bir şekilde arttığını göstermektedir. 2000 yılı Recording Industry Sourcebook verilerine göre müzik piyasasında 73 orta ve üst düzey yöneticiden sadece 3’ü, yani %4’ü kadındır. Yönetim kademelerinin dışında ses mühendisiliği ve yapımcılık gibi teknik mesleklerde ise bu oran %8,5’tir.

Piyasada bu tür düşük oranların yer almasının sebebi olarak evlilik ve çocuk gibi temelsiz ve kendisinin eleştirilmesi gereken gerekçeler gösterilmeye çalışılmaktadır. Halbuki yapılan çalışmalar gösterdiği üzere kadınların %60’ı, doğumdan sonra en çok 6 ay içinde; %25’i ise ilk iki hafta içinde çalışmaya tamamen dönmektedir.[9] Bu nedenle bu argümana katılmak mümkün değildir ve sorunun tamamen toplumsal cinsiyet ve az önce bahsedilen stereotipleştirme, nepotizm, hegemonik bakış açısı ve ön yargı kaynaklı olduğu ortadadır.

Müzik endüstrisinin kendine özgü özellikleri ve dinamiği da dikkate alınacak olursa, bu ayrımcılık ve hak ihlali temelini yaratan her unsurun toplumun hafızasından silinmesi ve pozitif ayrımcılığa varacak önlemlerin alınması, ekonomik ve sosyal hayatını müzik endüstrisi üzerinden tanımlamak isteyen kadınların kendini gerçekleştirmesini sağlamak için elzemdir.

*** Bu yazı kapsamında dinleyiniz: Lady Gaga- Till it happens to you

[1] Bu makale, “Toplumsal Cinsiyet Eşitliğine Duyarlı Üniversite ve Kadın Dostu Kampüs” projesi tarafından KASAUM adına 8 Mart 2016 günü Atılım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Orhan Zaim Konferans Salonu’nda 8 Mart Dünya Emekçi Kadınlar Günü dolayısıyla gerçekleştirilen Kadınlar El Ele Şenliği kapsamında sunulmuştur.

[2] Yiğitcan Çankaya, Atılım Üniversitesi Hukuk Fakültesi 4. sınıf öğrencisi, “Toplumsal Cinsiyet Eşitliğine Duyarlı Üniversite ve Kadın Dostu Kampüs” projesinde araştırmacı, Hukuk ve Sanat Topluluğu üyesi.

[3] http://christineosazuwa.com/portfolio/gender-inequality-in-the-rock-pop-music-industry-breaking-the-glass-ceiling/  Son Erişim Tarihi: 17 Mayıs 2016

[4] Caputi, J. (2003). Everyday Pornography. In G. Dines, & J. Humez, Gender, Race, and Class in Media: A Text Reader (pp. 61-66). Thousand Oaks: SAGE Publishers

[5] Lull, J. (2003). Hegemony. In G. Dines, & J. Humez, Gender, Race, and Class in Media: A Text Reader (pp. 61-66). Thousand Oaks: SAGE Publishers

[6] suppra: http://christineosazuwa.com/portfolio/gender-inequality-in-the-rock-pop-music-industry-breaking-the-glass-ceiling/ Son Erişim Tarihi: 17 Mayıs 2016

[7] http://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL.FE.ZS Son Erişim Tarihi: 17 Mayıs 2016

[8] https://www.dol.gov/wb/factsheets/qf-laborforce-10.htm Son Erişim Tarihi: 17 Mayıs 2016

[9] http://www.huffingtonpost.com/entry/nearly-1-in-4-new-mothers-return-to-work-less-than-2-weeks-after-giving-birth_us_55d308aae4b0ab468d9e3e37 Son Erişim Tarihi: 17 Mayıs 2016

GÜLDÜNYA’NIN ŞARKISI[1]

Yiğitcan Çankaya[2]

Müzik atölyesi kapsamında üç hacimli bir çalışma metodu izlenmektedir ve bunlardan birisi de şarkıların yazılmasına, sebep olan, müzikte kendi yansımasını bulan sosyal olayların incelenmesidir. Bu bağlamda da 3-4 Mayıs 2016’da gerçekleştirilen Hukuk ve Sanat Günleri’nin Müzik Atölyesi çalışmasının amacı, Güldünya Şarkıları’nın yazılmasına sebep olan Güldünya Tören’in hikayesini incelemek oldu. Bu yazıda Güldünya Tören’in yaşadıkları anlatıldıktan sonra genel bir perspektifte kadınların adalete erişimde yaşadığı sorunlar ve bunların nedenleri üzerinde durulacaktır.

Güldünya Tören (1982) Bitlis ili, Mutki ilçesi, Erler köyünde ailesi ile yaşamakta iken gene orada yaşamakta olan ve köy koruculuğu yapan öz amcasının kızının kocası olan Servet Taş tarafından cinsel saldırıya uğrar ve bu kişiden hamile kalır.

Ailesi bu durumdan haberdar olunca aşiret kararı verilerek Güldünya’dan kuma olarak köyü terk etmesi istenir. Güldünya bunu kabul etmez bu sırada Servet Taş köyü terk eder. Bunun üzerine 2003 yılı Temmuz ayı içerisinde çocuğun kürtaj yapılarak alınması için Güldünya’nın hamileliğinin yedinci ayına gelmiş olması dolayısıyla bebek alınamaz. Bunun üzerine babası Güldünya’yı İstanbul’da ikamet eden amcası Mehmet Tören’in yanına bırakarak Bitlis’e geri döner.

Güldünya amcası ile kalırken amcasının kendisine ‘’ya sen kendini öldüreceksin ya da biz seni öldüreceğiz’’ demesi üzerine korkarak geceleyin kaldığı evin penceresinden kaçarak Fatih ilçe Emniyet Müdürlüğüne bağlı Şehremini Polis Merkezine başvurur ve burada amcası Mehmet Tören ve kendisine cinsel saldırıda bulunan Servet Taş hakkında şikayette bulunur. Güldünya emniyetçe İl Sosyal Hizmetler Kadın Sığınma Evine teslim edilir. Daha sonra Güldünya amcası Mehmet Tören tarafından buradan alınarak daha önce köylerinde imamlık yapan ve Küçükçekmece’de ikamet eden Alaattin Ceylan isimli şahsa yanında kalsın diye teslim edilir.

2003 yılı Aralık ayında Güldünya ‘’Umut’’ ismini verdiği bir erkek çocuğu dünyaya getirir. Bu çocuk bir aileye evlatlık olarak verilir.

Güldünya’nın İstanbul’da ikamet eden ağabeyi İrfan Tören ve Bitlis’te yaşayan küçük kardeşi Ferit Tören İstanbul’da görüşürler. İrfan Tören, Alaattin Caylan’ı telefonla arayarak ona Güldünya’yı hazırlamasını, gelip alacağını ve Bursa’daki ikamet eden akrabalarının yanına götüreceğini söyler.

25.02.2004 günü saat 15.00 sularında Alaattin Ceylan yanında Güldünya ile Dörtyol kavşağında bulunan minibüs durağına giderler. İrfan Tören sigara almak için bakkala gider bu sırada aniden ortaya çıkan Ferit Tören Güldünya’yı ruhsatsız silahıyla kalçasından yaralar. Alaattin Ceylan yerde yatan Güldünya’yı korumak için üzerine kapanır. Paniğe kapılan Ferit Tören olay yerinden kaçar, İrfan Tören ise geri dönmez.

Güldünya Alaattin Ceylan tarafından Bakırköy Dr. Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma Hastahanesi’ne kaldırılır. Güldünya ifadesinde kendisini yaralayanın Ferit Tören olduğunu belirtir. Ancak 26.02.2005 tarihinde kardeşi Ferit Tören hastahaneye girmeyi başarır ve acilde yatmakta olan Güldünya’nın kafasına silahla iki el ateş eder. Olaydan bir gün sonra tüm tıbbi müdehalelere rağmen saat 13.00 sularında Güldünya vefat eder.

Olaydan sonra emniyet güçlerinin çalışmaları neticesinde sanıklar İrfan Tören ve Ferit Tören yakalanırlar. Ferit Tören 23 yıl 4 ay hapis, İrfan Tören müebbet hapis cezasına çarptırılır. Amca Mehmet Tören ise ceza almaz.Tecavüz eden akrabası Servet Taş 14 Ekim 2011'de sokak ortasında Güldünya’nın babası Şerif Tören tarafından kurşunlanarak öldürülmüştür.

Güldünya'yı öldürdüğü için 23 yıl 4 ay hapis cezasına çarptırılan ve 8 yıldır cezaevinde olan kardeşi Ferit Tören de 29 Şubat 2012'de ölmüştür. Ölüm nedeni kalp krizi olarak açıklanmıştır.

Baba Şerif Tören’in Servet Taş’ı öldürmesi ile ilgili dava iki aileyi birbirine düşürmüştür. Kartal Adliyesi 13. Ağır Ceza Mahkemesi'ndeki davada bıçak ve sopalarla kavga eden iki aileden 7'si ağır 30 kişi yaralanmıştır.

İki aile arasında süren kan davası, 6 Ocak 2013'te Zeytinburnu Yenidoğan Camii konferans salonunda yapılan barış yemeğiyle sona erdirilmiştir. Sekiz yıldır süren kavganın sonunda iki aileyi barıştıran dört maddelik barış antlaşmasına göre "Bu dava yüzünden hiç kimse toprağını satmayacak, köyde kardeşçe yaşanacak, köyden çıkılması söz konusu olmayacak. Töre denilen kötü ve çirkin âdet terk edilecek.". İki ailenin bireyleri birbirlerine kesme şeker ikram etmiştir. Kutsal kitapları altından da geçen aileler birbiriyle öpüşüp barış yemeği yemiştir.

Güldünya’nın öldürüldükten 9 yıl sonra cenaze namazı kılınmış, barış anlaşmasına imza atan aile büyükleri, kadınlara şiddet uygulamayacaklarını ve kız çocuklarının eğitimine önem vereceklerini taahhüt etmiştir. Baba Şerif Tören'in davası sonuçlandı ve müebbet hapis cezasına çarptırılmıştır.

Adalete erişim nedir?

Adalete erişim, adli yardım, adli müzaheret gibi kurumların yalnızca bir parçası olduğu, çok boyutlu  ve birçok katmanı olan, bir bireyin sosyoekonomik durumuyla yakından alakalı olan bir adalet meselesidir.

Adalete erişim Hukuk ve Toplum Hareketinin ana gündemlerinden biri olarak tartışılmaya baş- lanmıştır. Hukuk ve Toplum hareketiyle bağlantılı olarak, “boşluk çalışmaları”, hukuk sosyolojisi çalışmalarında oldukça yer tutmuş ve teorideki hukukla gündelik hayattaki (pratikteki) hukukun birbiriyle örtüşmeyişinin gözlemlenmesi üzerine pek çok tartışma noktası oluşturulmuştur.

İlk dalga adalete erişimde genellikle “yoksullar için hukuk” tartışması yürütülür. Bu dalgada adalete erişim dar bir anlama sahip olup mahkemelere ve avukatlara erişim olarak tasvir edilir. Yoksulları avukatlık hizmetlerinden yararlandıracak adli yardım programları, özellikle ceza davalarında, zorunlu ve etkili araçlar olarak mütalaa edilir.

Birçok dalgayı gerisinde bırakarak günümüzde gelinen noktada beşinci dalga adalete erişim, hukuk sistemi içindeki tüm birimlere ve otoritelere tam ve eksiksiz şekilde ulaşılabilmesi, dezavantajlı gruplar için eşit fırsatlar sağlamak olarak kabul edilmektedir. Tüm birim ve otoriteler, hukuk eğitimine, yargılama sistemine, polis dahil kamu hizmetlerine, Parlamento seçimlerine ulaşabilmeyi kapsamaktadır. Aynı zamanda bu süreçte vatandaşların dışlanma, güçsüzlük, saygı duyulmama hislerinin üstesinden gelmeye yönelik sistem değişiklikleri tartışma konuları arasındadır. Sağlık, sosyal hizmetler, çalışma, şiddet mağduriyeti ve medeni yargılamaya ulaşma eksikliği arasındaki korelasyon, ileriye etkili adalete erişim sistemi konuları arasında görülmektedir.

Adalete erişim üzerindeki engeller nelerdir ve kadınların adalete erişimde yaşadığı engeller neden farklılık arz ediyor?

Adli makamlara başvuru, hukuki bilgiye ulaşma, dava açma süreçlerinde ekonomik kaygılar, kent içi ulaşım olanakları vb; genel olarak yoksulluk, eğitim genel adalete erişim engelleri olarak; gündelik hayata ve kent yaşamına katılma gibi süreçlerde eşitsizlik, kadınların, adalete erişim süreçlerindeki pozisyonlarını farklılaştıran etkenler olarak görülebilir.

Az sonra bahsedilecek olan neredeyse tüm kategorilerde Güldünya’nın adalete erişemeyişinin nedenlerini göreceğiz. Böylece onun durumunu özel kılan sorunların ne olduğunu tespit edebilmemiz mümkün olacak.

-Kategorik hak sahipliği

Kanun önünde eşitlik ilkesinin de gösterdiği gibi, “kategorik hak sahipliği”, yani adalete erişimdeki tarafsız ve ayrımcı olmayan düzenlemelerin yarattığı kategoriler, kadınlar açısından gerçek hayatta uygulanış açısından yapay kalma riski taşımaktadır. Kadınların ve erkeklerin gündelik yaşam deneyimleri arasındaki farklılık, bu tip “tarafsız” düzenlemelerin, kadınların aleyhine sonuçlanmasına sebep olabilir. Adli yardım hizmetlerine erişimde tarafsızlık, pratikte kadınlara, erkeklere göre daha az hizmet edebilir. Bunun nedeni olarak klasik liberalizm eleştirisini dayanak alabiliriz. Tarafsız ve devletten “karışmama”, “ayrımcılık yapmama” ödevini yerine getirmesini bekleyen düzenlemeler fiilî olarak eşitsizliklerin önüne geçmek için hiçbir zaman yeterli olmamıştır. Bu nedenle kategorik hak sahipliği de kadınların sosyoekonomik olarak fiilî farklılıklarını göz ardı ettiği nispette adalete erişimde eşitliği sağlamaya yetmeyecektir.

-Eşitlik ve farklılık ilkeleri

Liberal adalet anlayışları, kadınlara erkekler gibi eşit hak ve özgürlükleri talep eden anlayışlar olarak kabul edilebilir. Bu anlayışın yetersizliği en başta, kadınların erkeklerle aynı haklara sahip olmalarının, onları gerçek anlamda hak sahibi kılmayacağıyla ilgilidir. Az önce de belirtildiği üzere, liberal bir anlayıştan hareketle düzenlenen hak ve özgürlükler gündelik yaşamın çok çeşitli faktörlerinden kaynaklanan bir biçimde kağıt üzerinde düzenlendiği şekliyle uygulanma imkanı bulmaz.

Bu konuda Martha Nussbaum, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet hiyerarşileriyle ilgili feminist teorilerin, kadın ve erkeğe eşit muamelenin yeterli olmadığını, güç ve fırsat hiyerarşilerini değerlendirip onları kaldırmanın gerekli olduğunu belirttiklerini ileri sürmektedir. Örneğin cinsel taciz alanında da benzer muamele yerine, belki de Althusser’ci bir yaklaşımla hiyerarşi ve bağımlılık üzerinde durulması gerekmektedir.

Kanun koyucunun eşitlik ve farklılık ilkelerini gözeterek yapacağı düzenlemelerde kamusal-özel alan ayrımının da tartışıldığı görülmektedir. Örneğin hukukun eve ne kadar karışacağı bir ikilik olarak kalmakta ve bunun da kamusal-özel alan ayrımıyla ilgili olduğu belirtilmektedir. Bu bağlamda da feminizmin “özel alan politiktir” sloganı önem taşımakta ve yine ailedeki iktidar ve güç ilişkisini görmezden gelen liberalizmin hiyerarşi ve bağımlılık üzerinde durmaması, kamusal-özel alan ayrımını problemli kılmaktadır. Bu da neticeten bize eşitlik ve farklılık ilkeleri gözetilirken liberal bir anlayıştan uzaklaşılması gerekliliğini bir kez daha göstermektedir.

-Adalet kurumlarının yapısal sorunları

Eril yargılama ve güvenlik kurumları, hakim, savcı, polisler dahil erkek görevliler, özellikle ev içi şiddet ve

cinsel saldırı gibi konularda, kadınların şikayetini ya da sürecin takibini, utanç veya damgalanma gibi korkularla birlikte zorlaştırmakta, kadınların hak ihlallerine karşı gerekli duyarlılığı göstermemektedir. Özellikle yargısal sürecin başlangıcında ve devamında, kolluk görevlilerinin, savcıların ve kurumların zayıflığı, adalete erişimi engellemekte, üstünkörü soruşturmalar ve kanıt toplamalar bunun somut örnekleri olmaktadır. Ayrıca belirtilmesi gerekir ki, verilen yargı kararlarında hakim ve savcıların cinsiyetinin yanısıra (veya cinsiyetinden öte), cinsiyetçi bakış açıları karar verme süreçlerini etkilemektedir.

Adalete erişimde adalete ilişkin sistemsel sorunların yol açtığı mağduriyetlere örnek verilecek olursa: CEDAW’ın 42. maddesi, eril kültürün hukuka yansımaması bakımından önemli olup, cezai işlemlerde gelenek, kültür, din veya sözde namusun, davranışın nedeni olarak kabul edilmemesine ilişkin hukuki düzenlemelerin yapılması gerektiğini içermektedir. Buna göre, özellikle ceza davalarında fiilin suça vücut verip vermeyeceği ya da kusur oranının nasıl belirleneceğinde çok önemli iki kavram olan haksız tahrik ve rıza, Türk yargısında kötü yorumlamalarla uygulanmaktadır. Cinsel suçlar bakımından en problemli kavramlardan biri rıza olup, bu terimin eril perspektiften ve önyargılara dayalı olarak anlaşılması, hukuk uygulamasında açıkça kendini göstermekte, cinsel saldırı veya taciz mağdurları adalete erişimde sert engellere takılmaktadır. Örneğin İnsan Hakları Derneği’nin “Kadına Yönelik şiddette Yargının Rolü” başlıklı çalışmasında 10.000’den fazla dosya taraması yapılmış, Trabzon’da da, Muğla’da da, 18 yaş altı taciz ve şiddet olaylarında mahkeme kararlarına “kendi rızalarıyla” fikrinin yansıdığı tespit edilmiştir.

Adalet sistemleri, sorunlarına çözüm sağlamak için teşkilatlandıkları toplumların değerlerini, örf ve adetlerini katı bir şekilde sistem dışı bırakmaz. Özellikle ayrımcı toplumsal kurallar ve toplumsal cinsiyete ilişkin yorumlamalar, adalet sistemlerinin gelişimini etkiler. Patriarkal karakterli adalet sistemleri, polis ve yargılama makamları dahil, adalet hizmeti sunan unsurların toplumsal cinsiyet bakımından olumsuz ön yargılarına ve ayrımcı tutumlarına yol açabilir.

-Toplumsal engeller

Toplumsal engeller de kadınların adalete erişimini zorlaştırmaktadır. Tarihsel çerçevede hukuk normlarının önyargıları besleyen ve sürekliliğini sağlayan ataerkil ideolojiden türetildiğini görmekteyiz. Esasen tarihsel materyalist bir yaklaşımla altyapı olan ataerkil kapitalizmin hukukun düzenlenmesinde normlara kaynaklık ettiği yorumu da getirilebilir.

Düzenlenmiş olan bu normların uygulamasına gelindiğinde ise, ataerkil ideoloji kaynaklı perspektifin hukuk uygulamasına hakim olduğu görülmektedir. Bu da, hukukun adaletsiz bir kurum olarak varlığını sürdürmesine neden olmaktadır. O kadar doğal olarak kabullenilmiştir ki bu durum, ilk başlarda üzerinde düşünmek dahi reddedilir veya gereksiz bulunur ve bunlar “gerçeklik” olarak korunmak istenir.

-Yoksulluk ve finansal kaynakların eksikliği

Yoksulluk ve finansal kaynakların eksikliği gibi sebepler de, kadınların adalete erişimi önündeki fiilî ve ekonomik engellerdendir. Özellikle ev içi şiddet durumlarında, kadınlar ihlallerden ve şiddetten korunmak için hukuk yollarına başvuramamaktadır çünkü çoğu durumda, mali olarak yiyecek, barınma, toplumsal konum gibi durumlar açısından faile bağımlıdır.

Adalete erişimde önemli bir unsur olarak avukatlık hizmetine erişimin maliyeti de kadınlar açısından yüksektir. Çalışma yaşamına katılma açısından kadın istihdamının toplam istihdam içindeki payı 2013 yılında %29,9’dur. Kentte kadın istihdam oranı, erkeğe kıyasla çok düşük seyretmektedir; 2013’te bu oran %23,4’tür. Ayrıca çalışan kadınların ücretleri, erkeklere göre daha düşüktür. Özellikle eğitim durumuna göre, kadınlar ve erkekler arasındaki ücret farkı değişmektedir.

Bu yoksulluğun ve yoksunluğun etkilerini adalet sisteminde çözmenin araçlarından biri olarak adli yardım kurumu oluşturulmuştur. Ancak adli yardım sistemi, ceza davası dışındaki alanlara ilişkindir ve Baro tarafından yürütülen adli yardım hizmeti, talep edene avukatlık hizmetini ücretsiz vermekle sınırlıdır. Görevlendirilen avukata, göreve başlamasıyla birlikte, avukatlık asgari ücret tarifesine göre ücret ödenir. Dolayısıyla Baroların verdiği adli yardım hizmeti HMK düzenlemesindeki şekliyle yargılama giderlerini ve diğer yargısal masrafları kapsamamaktadır.

Kadınların sosyal ve ekonomik yönden bulunduğu durum, ihlalciye olan bağımlılığı ve adli yardım sisteminin kadını her türlü maddi külfetten koruyacak şekilde oluşturulmaması nedeniyle yoksulluk ve finansal kaynakların eksikliği, kadınların adalete erişiminde gerçek bir engel olarak kabul edilmektedir.

-Kadınların mahkemelere fiziki erişimi ve maddi erişimindeki sıkıntılar

Mahkemede dava açmak ya da savcılığa şikayette bulunmak için adliyeye gelme zorunluluğu vardır. Davada taraf ya da tanık olan kadın çalışmasa bile, duruşmalar için evden adliyeye gelmesi, hem zaman gerektirir hem de maliyetlidir. Çalışanlar için de davada taraf veya tanık olarak duruşmaya katılmak için neredeyse tüm gün işyerinden izin almak gerekmektedir.

Adliyede çocukların bırakılacağı yerlerin olmaması ve bekleme alanlarının kısıtlılığı da, çocuklarına kendisi bakan kadınların adliye içi deneyimlerini ve adliyeye erişimlerini zorlaştırmaktadır. CEDAW BM Komitesi de seyahat etmekteki zorlukların, mali durumun ve çocuk bakımının kadınların adalete erişimi açısından sorun teşkil ettiğini vurgulamaktadır.

-Mahkeme kararlarının uygulan(a)maması

Kişilerin ve toplumun somut bir olay üzerine adalet duygularını tatmin eden kararların verilmesi ve bu kararların hayata geçmesi, adalete erişim sürecinin son aşaması olarak görülebilir. Zira artık adalete erişime ilişkin diğer engeller aşılmış, hak arama özgürlüğü kullanılmış, makul bir yargılama sürecinden geçilmiş ve tatmin edici bir karar alınmıştır. Oysaki kadınların uğradığı hak ihlalleri neticesinde tüm engelleri aşarak başlattıkları yargılama süreci lehlerine sonuçlansa dahi yeterince efektif olmayan veya efektif olsa dahi uygulanmayan kararlar ortaya çıkmaktadır.

Kadınların zararını karşılayacak uygun tazminat veya koruma biçimlerinin yokluğu, ayrımcı olmayan, önleyici, vaktinde, orantılı ya da dönüştürücü çözümlere erişimi sağlamakta başarısız bir adalet sistemi, kadınların adalete erişimindeki engelleri yaratmaya devam eder. Örneğin şiddet gören kadınların aldığı koruma ya da tedbir kararlarının etkisizliği de önemli bir sorundur. Çoğu kadın, defalarca uzaklaştırma kararı almasına rağmen, partnerlerinin şiddetinden korunamamaktan şikayetçidir. Ne kadar çok koruma kararı verilirse verilsin, bu kararların etkin şekilde uygulanmaması, özellikle şiddet durumlarında iki kez mağduriyet yaratmaktadır.

Dolayısıyla adalete erişimin son halkası olarak görülebilecek kararın icrası bakımından, ilk olarak tatmin edici ve efektif kararlar verilmeli, ardından bu kararların istisnasız ve olması gerektiği gibi uygulanması sağlanmalıdır. Aksi hâlde adalete erişim hakkı bir kez daha ihlal edilmiş olur.

Sonuç

Sonuç olarak, hukuk normları getirmenin yeterli olmadığı ve toplumsal cinsiyet eşitsizliği ile birlikte kadınların toplumda yer alan dinamiklerdeki patriarkal motiften kaynaklanan durumu göz önüne alındığında, adalete erişim açısından sistematik ve kategorik bir sorunlar zinciri olduğu görülebilir. Bu nedenle az önce anlattığım ve kadınların karşılaştıkları adalete erişim engellerinin kaldırılabilmesi ve Güldünya’nın bir kez daha ölmemesi için adaletsizliği fark edebilmemiz, patriarkal zincirin kırılması ve sorunun sistematik olarak kademeli biçimde çözülmesi gerekir.

Kaynaklar

1. Martha C. Nussbaum, “Challenge of Gender Justice”, Against Injustice: New Economics of Amartya Sen, Cambridge University Press, 2009

2. Prof. Dr. Gülriz Uygur, “Toplumsal Cinsiyet ve Adalet: Hukuk Adaletsizdir”, Ankara Barosu Dergisi, 2015/4

3. Arş. Gör. Duygu Hatıpoğlu Aydın, “Kadınların Adalete Erişimi”,  Ankara Barosu Dergisi, 2015/4

4. “Legal Framework and Access to Justice”, http://www.gsdrc.org/go/topic-guides/gender/ legal-framework-and-access-to-justice#intl, E.T. 05.09.2015

5. Mary Jane Mossman, “Gender Equality, Family Law and Access to Justice,” International Journal of Law and the Family 8 (1994): 36.
6. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Türkiye’de Kadın İşgücü Profili ve İstatistiklerinin Analizi, 2014, Ankara, 26.
 

[1] Bu metin, 4 Mayıs 2016 tarihinde gerçekleştirilen II. Hukuk ve Sanat Günleri kapsamında Yiğitcan Çankaya ve Aylin Yavuz tarafından sunulan “Müzik Atölyesi: Güldanya’nın Şarkısı” başlıklı sunumdur.

[2] Yiğitcan Çankaya, Atılım Üniversitesi Hukuk Fakültesi 4. sınıf öğrencisi, Hukuk ve Sanat Topluluğu Üyesi.

EŞİTLİK ÇOK GÜZEL GELSENE: ATILIM KASAUM LİSANS ARAŞTIRMA PROJESİNİN KAZANDIRDIKLARI[1]

Ayşe Ceren Tonyalıoğlu

Atılım Üniversitesi Hukuk Fakültesi

2. Sınıf Öğrencisi

Atılım Üniversitesi Hukuk Fakültesi 2. Sınıf öğrencisiyim.  Geçen gün yaşadığım bir olaydan bahsetmek istiyorum. Geçenlerde hayatımda ilk defa makarna yaptığımda şehir dışında olan ailemi aramıştım ve onlara da haber vermek istemiştim. Ailem bunu duyunca çok sevinmiş ve heyecanlanmıştı. Oysa Lisans Araştırma Proje Şenliği öncesi ailemi arayıp bir projede yer aldığımdan ve bu projenin sahne sunumunu benim gerçekleştireceğimden bahsettiğimde aynı şekilde sevinmediklerini ve heyecanlanmadıklarını fark ettim. Başka bir deyişle ailem, benim bu sunumum için bir makarna kadar heyecanlanmadı. Sonra bunun neden böyle olduğunu düşünmeye başladım. Bu gibi olay ve durumlarla pek çok kadın arkadaşımın karşılaştığını biliyorum. İşte bu yazıda projemizin sahne sunumundan yola çıkarak bu sorunun da cevabını vermeye çalışacağım.

Öncelikle projemizin adı Toplumsal Cinsiyet Eşitliğine Duyarlı Üniversite ve Kadın Dostu Kampüs. Peki o zaman toplumsal cinsiyet nedir? Hepimiz küçükken büyüdüğümüzde istediğimiz her şeyi yapabileceğimizi, hayallerimizi gerçekleştirebileceğimizi, kendi hikayemizin kahramanı olabileceğimizi düşünürüz. Oysa büyüdüğümüzde bize sadece toplumsal cinsiyet rollerinden kaynaklı belli kalıp roller verilir ve bu rollere uygun davranmamız beklenir. Dolayısıyla toplumsal cinsiyet bizim hayallerimizi gerçekleştirmemizin önünde bir engel olarak karşımıza çıkıyor.

O zaman toplumsal cinsiyet eşitliği ne demek? Bir insanın cinsiyeti ne olursa olsun hayatta eşit şekilde görünmesi demektir. Buna örnek olarak dünyanın en önemli siyasi toplantılarından eğer erkekleri çıkartırsak nasıl bir görüntü ortaya çıkıyor bunu göstermek istiyorum. G8 liderlerinden bir fotoğraf, İngiliz Parlamentosundan bir fotoğraf, BM Kadın Hakları toplantısından bir fotoğraf, Obama’nın Beyaz Sarayda düzenlediği bir toplantıdan fotoğraf ve en son olarak da Türkiye’nin kaymakam adaylarının yer aldığı fotoğraf. Hepsinin ortak özelliği bu görsellerde kadınların azlığı. TBMM’de sadece %15’i kadınlardan oluşmaktadır. Biz istiyoruz ki hem bu sayı artsın hem de bu mevkilerde bulunan erkekler toplumsal cinsiyet eşitliğine duyarlı olsunlar.

Peki aynı zamanda neden kadın dostu kampüs? Çünkü bir insanın ileride iş hayatında ve gündelik yaşantısında sergileyeceği tutum, aldığı eğitim ile doğru orantılıdır. Demek oluyor ki daha eşitlikçi ve güvenli bir üniversite hayatı daha eşitlikçi bireyler anlamına geliyor. Buna çarpan Etkisi diyoruz.

Bu çerçevede Atılım Üniversitesi, 2015 yılında YÖK’ün hazırladığı Tutum Belgesi’nden daha önce davranarak 2010 yılından bu yana bu konuda çalışmalarını yürütmektedir. Okulumda kadın destek birimi AKADEM, daha eşitlikçi bir üniversite için KASAUM ve çalışma grupları yer almakta olup ayrıca Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Hakları seçmeli dersi verilmektedir. Ayrıca Üniversitemizin akademik birimin % 52’si, idari birimin % 35’i kadınlardan oluşmaktadır.

Biz de proje ekibi olarak istedik ki neden bunu bir adım öteye taşımayalım. Bu kapsamda öncelikle atölye çalışmaları düzenledik. Kampüs içi saha çalışması yaptık, 400 öğrenciye anket uyguladık. 8 Mart Dünya Kadınlar günü için büyük bir şenlik organize ettik. ‘Kadınlar el ele’ sloganı ile kadın dayanışmasını vurgularken, ‘kadınlarla el ele’ sloganı ile erkekleri de bu dayanışmaya katmak istedik. Gün içinde çeşitli konferanslar düzenledik, Hukuk Fakültesinden Atılım Meydan’a 8 Mart Korteji oluşturduk. Atılım Meydan’ı gün boyu standlarımız, müzik etkinlerimiz ve ikramlarımızla hareketlendirdik. Gün boyu hatıra fotoğrafları çektirdik. Ayrıca Yenimahalle Kadın Sığınma Evi için kampanya düzenleyerek büyük miktarda yardım topladık. Tüm bu çalışmalarımız kapsamında Birleşmiş Milletler HeforShe kampanyasının aktif üyesi olduk. ‘Eşitlik çok güzel gelsene’ bizim sloganımız oldu.

Projemiz şimdiden örnek olarak gösterilmeye başlandı. İstanbul’da düzenlenen Türkiye KASAUM’lar toplantısında projemiz büyük ilgi gördü ve diğer üniversiteler kendi kampüslerinde uygulayabilmek için bizden çalışmalarımızın raporlarını istediler. Projemiz aynı zamanda sürdürülebilir bir projedir. Amacımız bunun uzun soluklu olması ve bu kapsamda çalışmalarımıza devam etmektir. İleriye yönelik kısa ve uzun vadeli planlarımız bulunmaktadır. Bu tür çalışmaların iyi bir makarna tarifi kadar kadar heyecan uyandırması dileğimle..

[1] Bu yazı Atılım KASAUM LAP Sahne Sunumu metninin gözden geçirilmiş halidir.

Orlando, Bir ‘Kadın’ Doğdu!*

 
Kübra Bulut** 

Mizahi, fantastik ve coşkulu bir anlatımı olan Orlando, Virginia Woolf’un özgün eseridir. Roman, Orlando’nun hayatındaki değişiklikler, karamsar iç dünyası ve hayatına giren insanlar ile şekillenir. Yazar, ‘yaşam öykücü’ sıfatı ile olayların seyrine sık sık müdahale etmekte ve yorum yapmaktadır. Orlando’nun gözünden ve yer yer yaşam öykücünün gözünden yazılan romanda, kahraman ve ilahi bakış açıları kullanılmıştır. Romanda çevre ve insan betimlemelerine sık sık yer verilmiştir ve yazar bu yol ile bizlere dönemin tüm özelliklerini yansıtır.
 

Orlando şairane ruhlu, zarif bir adamdır. Üç yüz altmış odalı şatosunda yanında çalışan hizmetlileri Orlando’yu, edebiyat aşkına tutulmuş bir beyzade, diye betimlerler fakat dönemin toplumu Orlando’nun edebiyat sevdasını yanında çalışan hizmetlileri kadar hoşgörülü karşılamaz. Edebiyat, soyluların uğraşmaması gereken, insanı delirten bir alt sınıf uğraşıdır. Oysa Orlando’ya göre, soylu atalarından geriye kalan sadece iskelet olmasına rağmen, şiir kitapları yıllara meydan okur. 
Bu düşünceden yola çıkarak bir kitap yazar ama dönemin ünlü kitap yorumcusunun kendisiyle dalga geçmesi üzerine edebiyata küser. Yaşam öykücü bu küsüşü, kitabıyla alay edilmesi o’nu prensesin aşkıyla alay etmesi kadar incitmişti, diye yorumlar. 
 

Edebiyata küsen Orlando, ülkesine hizmet etmek ister ve Kralın elçisi olarak İstanbul’a gelir. Türkiye’ye geldiği zaman fantastik bir şekilde değişime uğrar ve otuz yaşındayken bir sabah kalktığında kadına dönüşür. Bu değişimi, sadece vücudum değişti, ben hala aynı benim diye yorumlar, zira kadın olmak dolgun meme ve iri kalçadan daha fazlasıdır. Henüz toplumun kadınlara olan davranışını görmemiş, 19. yy’in kadınlara biçtiği rolün içine girmemiştir. Kısa bir süre sonra sokakta istediği gibi tek başına dolaşamayacak hale geleceğinden henüz haberi yoktur. İffetini koruması, sürekli kibar olması ve kendisine üstünlük taslayan beylere gülümseyerek çay servisi yapması gerekince kadın Orlando ile erkek Orlando arasında bir fark olmadığı düşüncesi doğruluğunu yitirecektir. 
 

Orlando değişiminden sonra İngiltere’ye dönünce bir akşam rahatlamak için tek başına dolaşmaya çıkar ve evine dönebileceği en berbat ruh hali ile döner. Havasızlıktan boğulmasına ramak kalmadan, kendisine zümrütlerle işlenmiş bir kurbağa hediye edilmeden ve bir arşidükten evlenme teklifi almadan yürüyüşe çıkamayacak mıdır? Hayır. Çünkü artık o bir kadındır. 
 

Orlando, 19. Yy’in kadınlara biçtiği rolün içinde boğulacak gibi olur. Ancak aykırı ve güçlü kişiliğinin yardımıyla yaşamındaki büyük dönüşümün üstesinden gelmeyi başarır. Roman 1928 tarihinde sona erer. Otuz yaşında kadına dönüşüp dört yüz yıl yaşayan Orlando, romanın sonunda boyun eğmez çağdaşlığı ile dimdik ayaktadır.
 

Bir insanın dünyaya gelmesi mucizevi bir başlangıçtır. Fakat bir insanın ‘kadın’ olarak dünyaya gelmesi bir bitiştir. Bu noktada başlangıç ile bitişin kesiştiğini göreceğiz. Günümüzde iki insan konuşurken konuşacak bir şey kalmaz ve bir sessizlik olursa, ‘kız çocuk doğdu’ denir. Çünkü derin sessizlikler kız çocuk doğunca, büyük şenlikler erkek çocuk doğunca olur. Bu dünyada kadın olarak dünyaya gelmek beraberinde kocaman bir sessizlik doğurur ve büyüyen kız çocuğu hayatının sonuna kadar taşır bu sessizliği. Sessizce iffetini korumalı, kocasını sessizce alttan almalıdır. Dayak yiyen kadın bağırmaz, yüzündeki morlukları göstermeye sessizce utanır evden çıkamaz. Sessizce sadık olmalıdır günümüzde kadın. Sessizce görmezden gelmelidir kocasının sadakatsizliğini çünkü erkektir, yapabilir. Döneceği yer yine evidir.  Çocuklarını sessizce okula göndermelidir. Anne olmalıdır, çocuk doğurmalı ve çocukları için sessizce göğüs germelidir başına gelenlere ve muhtemelen geleceklere. Bu roller ona doğumunda biçilmiştir. Doğumundan ölümüne kadar giymek zorunda olduğu bir kıyafettir kadının sessizliği. Sırf kadın olduğu için giymek zorunda kaldığı bir elbisedir.
 

Kadına biçilen roller, kadın bedeninin üzerine allanıp pullanıp çok çekici bir elbise gibi geçirilmiştir ve kadın bu rollerden biçilmiş elbiseyi ona ne kadar ağır gelse de çıkarıp atamaz. Çünkü o elbise olmadan ‘çıplak’ kalır. Çıplak bir kadın, toplum tarafından kabul edilmez, dışlanır. Çıplak kadın namussuzdur ve namus bekçileri tarafından azarlanır. Toplum, benim namusumun bekçisidir. Öfkelidir, eli ağır, dili serttir.  Özgürlük isteyip sokaklarda koşamaz günümüzde kadın, ayıptır. Çok sesli gülemez. Neşeli ise, ‘iffetsiz’ olabilir.
 

Toplum; sokaklarda akşam altıdan sonra dolaşmayı kabul etmeyen, kız torununu okula gönderirken erkek öğretmeninin gözüne bakmamasını nasihat eden yaşlı bir dededir.  Toplum…
 

Bu saçmalıklara daha fazla devam etmeyeceğim. Toplum biziz. Toplum; bizzat benimdir. Toplum, benim doğacak çocuklarımdır. Benim annemdir, babamdır, öğretmenim ve arkadaşlarımdır. Toplum kadın Orlando ve erkek Orlando’dur. Toplum, sessiz kalan kadınlar, şiddet mağduru çocuklardır. Özgürlüğü için savaşan da toplumdur, özgürlükle savaşana savaş açan da… Bizler, bu karanlık toplumun aydınlık parçalarıyız. Bu aydınlığı karanlığa dağıtmazsak karanlıkta ya kaybolacak ya hapsolacağız. Yaktığımız ufacık ışık süreklilik sağlayamazsa sönecek ve biz yolumuzu şaşıracağız. Yüzyıllardır süregelen bu saçmalıkları değiştirecek olan, bizleriz. Bizler bu değişimi sessizliğimizi bozarak, mücadele ederek, eğitim ile gerçekleştireceğiz. Hepimiz bir roman kahramanıyız ve roman bittiğinde kadın Orlando gibi boyun eğmez çağdaşlığımızla dimdik ayakta durmalıyız. Bize biçilen kalıba girmeyecek, bize kalıp biçeni değiştireceğiz.

----------------------------------------------------------

* Bu kitap değerlendirmesi, Atılım Üniversitesi KASAUM’un paydaşlarından biri olduğu “BM Kadın ve Kız Çocuklarına Yönelik Şiddete Son Vermek İçin Dünyayı Turuncuya Boya!” kampanyası kapsamında hazırlanmıştır. Yayımlanmadan önce Öğr. Gör. Damla Songur tarafından gözden geçirilmiştir.

** Kübra Bulut, Atılım Üniversitesi Hukuk Fakültesi 2. sınıf öğrencisi.

Orlando: Zamansız Bir Ruh*

Tutku Mavi Erkılıç**

Virginia Woolf hayat verdiği karakterleri zihninin algıladıkları üzerinden çizer. Aktardığı izlenimler arasında organik bir bağ vardır. Orlando, teması zamanın çok katmanlılığı, formu ise şiirsel düzyazı olan 1928 doğumlu romanıdır. Zamanı kronolojik olarak olanaksız bir genişlikte kullanmakla kalmaz, dönemler arasında sınırlar çizmeden dolaşır. Karakterlerin psikolojisi mekânlarla birlikte görünür hale gelir,  jestler ve sözler doğallıklarını korur. Geleneklerle çatışan insan, zamanın ruhunun daha güçlü bir biçimde görünmesini sağlar. Woolf’un dünyadan göçmesi zamanının ruhuna ayak uyduramamasındandır ancak Orlando zamanı sınırsızca yaşarken Woolf’u da beraberinde taşır. Orlando (1928) ve Kendine Ait Bir Oda (1929) romanları aynı dönemlerde yaratılmış olmasının yanı sıra tematik açıdan paralellikler taşır: İlki zamanın sınırlamadığı bir özgürleşmeyi arzulayan bir fantezi iken ikincisi yazarlığın yaratıcı doğası üzerinden özgürleşmenin öğretisine odaklanır.  Woolf, “Kendine Ait Bir Oda”dan erkek egemen dünyaya seslenir, feminist harekete klasik bir eser bırakır.

Woolf’un “Orlando”su üzerine… Uygarlığın barbarlık, barışın savaş, aşkın zayıflık, çekiciliğin yetersizlik, özentinin çaresizlik ve güzelliğin yoksunlukla olan ilişkisini bir kez daha görmüş ve bu kavramların çoğunlukla birbirinin yerine kullanılageldiğini bir kez daha anlamıştım. Yaşam bir yanılgılar yumağıydı ve yaşamı bir krizler güncesine çevirmemek için görmemek duymamak ve düşünmemek gerekiyordu. Oysa yaşama karşı başkaldırmadan ve gerçeğe karşı düzlükler kurmadan Orlandolar var olamazdı.

İngiltere’nin en soylu ve nüfuzlu ailelerinden birinin mirasçısı olan şair ruhlu Orlando serüven dolu yaşantısına Kraliçe I. Elizabeth’in gözdesi olarak başlar. Arayışlar içinde geçen inişli çıkışlı dört yüzyıllık yaşamının orta yerinde bir dönüşüme uğrar.

“Orlando” romanı,  roman a clef (gerçek kişi ve olayların kurmaca görünümü altında sunulması) türündedir. Roman Woolf’’un gösterişli Vita Sackville-West’e yazdığı, poetik düzyazı formunda bir aşk ilanıdır.

1949 yılında Londra’da doğan Sally Potter’ın kamerayla ilk tanışması 1963 yılına rastlar. 1974 yılında dans grubu kurar ve koreograf olarak ünlenir. 1979’da Puccini’nin “La Boheme” operasının serbest bir uyarlaması olan “Thriller” adlı kısa filmle yönetmenliğe adım atar. Potter’in filmografisinde öne çıkan filmler şunlardır: “The Gold Diggers” (1981), “Women in Soviet Cinema” (1988), “The Tango Lesson” (1997) ve “The Man Who Cried” (2000).

Ve Orlando…

Yönetmen: Sally Potter

Senaryo: Sally Potter (Kaynak Roman: Virginia Woolf)

Görüntü: Aleksei Rodionov

Müzik: Potter & David Motion (Handel) (Lirikler: Potter)

Kurgu: Herve Schneid

Oyuncu: Tilda Swinton (Orlando), Quentin Crisp (Kraliçe I. Elizabeth ), Charlotte Vandery (Aleksandra Menchikova), Lothaire Bluteau (Khan), Billy Zane (Shelmerdine), John Wood (Archduke Harry), Jessica Swinton (Orlando’nun Kızı)

Yapımcı: Sally Potter                                      

Yapım: UK-Rus-Ita-Fra

Marseille 1992 Best Film & Best Actress

Venedik 1992 İzleyici En İyi Film

Selanik 1992 Best Film & Best Actress

Felix 1993 Young European Film

Orlando’nun 400 yıllık yolculuğu aracılığıyla İngiliz kültürünün kökenlerine, cinsel devrim tarihine, salon edebiyatının inceliklerine, savaş ve barışın çok bilinmeyenli denklemine, cinsiyet ve kimlik ilişkisine odaklanırız. Yüzyıllar içinde dekor, jest, kostüm ve aksesuar kombinasyonu içinde yol alırız. Potter kendi deyimiyle dönemleri kostüm, müzik ve şiirle aktarır. Tarihsel dönemler yedi ana sekans bloğu olmak üzere belirtilir.

1600 (ÖLÜM):  Eliza parçasının androjen tarzda seslendirilmesi Kraliçe’nin değerini azaltmasa da cinsiyetçi ve ironik bir dokundurmadır. Parça kraliçeyi güzel ve kutsal olarak sunsa da Eliza çoşku uyandıracak durumda değildir, bu durum görkemli teknenin önemli yolcusunun kimliğini ele verir. Elizabeth’in (oyuncu Quentin Crisp, bir erkek!) içinde elini yıkadığı ve Orlando’nun taşıdığı kase arınmaya vurgu yapar, bundan böyle Orlando geçmişinden arınır ve Elizabeth’in gözdesi olarak sadece ona ait olur. Eliza müziği yolculuğu boyunca Orlando’ya eşlik eder ki bu durum Elizabeth’in koruyucu, güven verici ve kutsayıcı varlığının Orlando’da yer ettiğine dönük bir göndermedir.

I.Elizabeth çevresi hizmetçiler ve asilzadelerle çevrili mülkünü, sararıp solmaması koşuluyla Orlando’ya bırakır ve gözdesi olduğunu ilan eder. Kraliçe’nin köpeklerini gezdirmesine izin verilmesi Orlando için şeref ve ayrıcalıklı konumunu gösteren bir göstergedir. Elizabeth’in en sık kullandığı kelime olan “Come!” kraliyetin emir kipi olarak pozisyonu dolayısıyla sıradanlaşmış karakterlerle özdeşleşir. Elizabeth dönemi canlı ve çağıran renklerle verilir, sonbahar atmosferi baskındır: Kırmızı ve altın renkleri gücün simgesidir.

1610 (SEVGİ):  Victorian stili bir resimde Orlando’nun buz altında donmuş çiçekler ve meyveler arasında kadına dönüşmüş bir şekilde görünmesi aşk kurbanı olduğunu çağrıştırır. Kraliçenin ve ailesinin ölümünün ardından Orlando Favilla ile nişanlı olmasına rağmen gönlünü Rus prenses Aleksandra’ya kaptırır.  I. James döneminde donan Thames nehri bu aşka kucak açar. “Aşkınız için tavşan yerine kurt avlar, viski yerine votka içerim”, Orlando’nun bu mecazına Aleksandra somurtarak cevap vererek hoşnutluğunu saklamasa da çabayı yetersiz bulduğunu gösterir. “Bir erkek yüreğinin peşinden gitmeli” sözü Orlando’nun kadınsılığını ortaya koyar. Favilla tüm bu olanlardan sonra Orlando’yu rezil ederek terk eder.

Panayırda Musa’yı denizkızlarıyla yatakta gösteren tablo hem arzuyu hem okyanusları aşma arzusuna gönderme yapar. Aleksandra’ya erkek çocukmuş gibi Sasha denmesi de cinsiyetçi bir şaka olsa gerek: Sasha’nın Londra’da bulunmasının nedeni erkek kardeşinin olmamasıdır.

 Aleksandra son buluşmalarına gelmez. Kalbi kırık ve eli boş kalan Orlando derin bir uykuya dalar. 

1650 (ŞİİR): Orlando uyanır ve kalbini teskin etmek için kendini şiire verir ama yeteneği olmayınca sonuç berbattır. Dönemin şair geçinenlerinden biri olan, Orlando’ya kol kanat geren ve tek derdi aylığa bağlanmak olan Nick Greene’in alay ettiği çocuk şiirleri yazar.

1700 (POLİTİKA): Orlando politikaya atılır: William of Orange ünvanıyla Orta Asya büyükelçisi olarak atanır. Khan ile ahbaplığı sayesinde doğu kültürüne uyum sağlar. Archduke Harry onu kral adına ödüllendirir ama genç Khan ondan askeri destek ister.  Bunun dışında, Doğu her koşulda teslimiyet ve bağlılığı şart koşarken, Batı için öteki gördükleri insan bile değildir. Orlando ölme ve öldürme arasında bir taraf olmak yerine uyumayı seçer çünkü kadınlık içgüdüsü hayattan yanadır. Uykusundan bir kadın olarak uyanır. Yatağını çevreleyen hakim renk, reenkarnasyona yönelik simgesel bir gösterge olarak kullanılan şafak mavisidir. Lady Orlando’nun kadınlığını ele veren sadece bedeni değildir, boynunu ve bakışlarını bir kadın olarak kullanmayı çabucak öğrenir. Bu sahnede İtalyan ressam Botticelli’nin “Birth of Venus” tablosuna esprili bir gönderme vardır.

1750 (TOPLUM): Orlando bir salon güzeli olarak katıldığı Londra partilerinde aşağılanır. Yer yer elbisesinden taşan vücudu dışında sahip olduğu bir şey yok gibidir. Lady Orlando’nun döndüğü Londra’da giydiği elbiseler uygulanan baskı ve sınırlamaların simgesi olur. Orlando yeni kimliğiyle Londra’ya döndüğünde ünlü salon gevezeleri arasında can sıkıntısından patlar.

İngiltere ve İngiliz toplumu üzerine ironik taşlamaların hedefinde salon entelleri vardır: Guliver’in yaratıcısı Jonathan Swift ve şair Alexander Pope. İki konuşan kafanın ortak gevezelik alanı kadınlardır: ‘Kadınların arzuları yoktur, sadece nazlanırlar.’ ‘Kadınlar çocukların büyümüş halidir.’ ‘Kadın dediğin süslerle donanmış aptal bir hayvandır.’ Orlando bu çevre kirliliğine duyarsız kalamaz: ‘Siz şairler, her biriniz içinizdeki kadınsılığın verdiği ilhamla konuştunuz.’ Film Woolf’u sıkça dumura uğratan kendi zamanının entelektüel lafazanlarına da bir gönderme yapar.

Çulsuz olmak riski taşıyan Orlando, onun evde kalmış ve acı çeken bir kız kurusu olarak ortalıkta kaldığını düşünen Harry’den evlilik teklifi alır. Böylece kadınlığı pazarlık konusu edilir. Orlando kendini dışarı atar, bahçede koşturmaya başlar. Ancak o yeşil labirentte kaybolmak yerine kendini yeniden bulur. Metafor nettir: Her karmaşanın ardından sakinlik gelir.

1850 (CİNSİYET): Orlando baskıcı ve kuşkuyla bakılan Victoria döneminde rüyalarının erkeği Shelmerdine ile tanışır. Takip eden sahnede tren sesi duyulur, tren içinde bulunulan çağı simgeler, metonomi vardır: Tren görünmese bile trenin varlığını sesinden anlarız. Orlando’ya yolculuk üzerine sarf ettiği sözlerine bakılırsa Shelmerdine için bir kadın serüvenci ve sorgulayıcı olamaz. Anlaşılan o ki Victoria döneminin kadını, yakışıklı romantik erkek tarafından korunan ve kollanan, akıl verilmeye çalışılan melodram kadınıdır.

Orlando’nun Shelmerdine’in ayağını yıkaması bağlılık, fantezi ve aşkı temsil eder. Ama Orlando evlenmek ve her şeyini yitirmek ikilemi arasında kalır. Victoria yasalarına göre bir oğula sahip olmadıkça mülk sahipliğini sürdürmesine olanak yoktur.  Orlando sallantıdaki aşk ve güç sağlayan miras yerine kendini tercih eder. Shelmerdine için gitmek geleceğe yol almak, kalmak ise geçmişte yaşamayı sürdürmektir,  özgürlüğü için savaşmayı seçer ve gider.

1900’LER: Orlando savaş ortamında hamile kalır.

1992 (DOĞUM): Orlando sıradan, orta sınıf ama bağımsız bir kadın olarak kızıyla birlikte yaşar. Yazdığı romanı yayınevine sunar. Romanında çocuk erkektir ve bu vasiyetin devamı için gereken koşuldur. Yazdığı metin üzerinde değişiklikler istenmesi, Orlando konusunda Potter’ın çektiği zorluklara dönük bir gönderme olarak da okunmalı.

Orlando yıllar önce yaşadığı malikâneyi ziyaret eder. Malikânenin kapalı olması ve bahçesinin örtülerle koruma altına alınmış olması geçmişin müzelik olarak görüldüğünü ve artık ancak sergi amaçlı kullanılabileceğini söyler gibidir.  

Küçük kızın kamerayla çekim yapması çağımızın görsel kültürüne dönük bir göndermedir. Ve Jarman sinemasına özgü bir motif olan şarkı söyleyen androjen melek Jarman’a selam yollar.

Final sahnesinde duyulan şarkı adeta Orlando’nun özgürlüğünün tutkulu bir çığlığıdır. Orlando’nun kendi kaderini kendi çizmesi, kendine yetebilmesinin yarattığı coşku bu şarkıyla hissedilir. Asırları aşan yolculuğu nedeniyle yorgun düşse de kendisinin ve çocuğunun geleceği için umut besler. Gökyüzüne çevrilen bakış, yaşanılan anın verdiği esriklik, kendinden geçme duygusuna işaret eder. Orlando aynı ağacın altında ağlar, mutluluk gözyaşları döker!

Filmin öyküsü kadar ilginç olan yapım öyküsü ile ilgili notlarımı da paylaşmak isterim:

 Film Woolf’un zamanaşırı tarihsel fantezisinin serbest bir okumasıdır. Roman 1928’de, film 1992’de noktalansa da fantezi sona ermez. Bu gerekçe ile Woolf klasik dönemde yaşayan bir Sappho olarak okunursa, günümüzde de Potter için modern bir Sappho tanımlaması yapmak mümkün olur. Hayatı yeniden ve başka bir bedende yaşamanın bu zaman aşımı öyküsünü en iyi karakterize eden tercihlerden biri de anlatıda geçen ve uyanışa / ergenliğe vurgu yapan Meşe Ağacı şiiri Sackville-West’in kitabından alınmıştır.                                                                                                    

Orlando, tasarımıyla Potter’ı Greenaway ve Jarman dünyasına yakınlaştırır. Potter, Greenaway’ın yapım tasarımcıları ile çalışır: Ben Van Ons ve Jan Roelfs. Tilda Swinton bir Jarman oyuncusu olarak tanınır. Potter, Tilda’yı Wollen’ın Friendship’s Death filminde izledim ve seçtim, der. Kostüm tasarımcısı Sandy Powell da Jarman ve Greenaway kadrosundan seçilir. İlginç bir paralellik: Tilda Swinton İskoçyalı ünlü bir aileden geliyor ve 38 kuşağın tarih olduğu 800 yıllık bir malikanede yaşıyor. Orlando karakteri için Swinton’dan daha iyi bir seçenek bulma çabasının önünde doğal bir engel.

Orlando stilistik bir kolaj olarak okunabilir: Hiciv, fantezi, anı, biyografi, serüven. Filmde sanatsal dönemler arasında yolculuk yapılır: Rönesans, barok, rokoko, romantizm, modernizm. Ağırlıklı olarak avantgarde-modernist bir söylemle yol alan film, giderek klasik bir anlatıya doğru evrilir. 7 ana sekans bloğu (aşk, şiir, seks, doğum, politika, toplum, ölüm) ve 6 reenkarnasyonel insert olmak üzere toplam on üç parçalı yapının her biri bir müzik parçası ile temsil edilir.

Erkek veya kadın olmak, toplumsal cinsiyetin görünür ve görünmez yaptırım tehditleri karşısında güçlüklerle, sınırlamalarla ve tehlikelerle yaşamayı öğrenmek demektir. Özgür olabilmemiz için toplumsal cinsiyet kural ve yaptırımları tarafından kuşatılmışlığımızı ve psiko-fiziksel cinsiyetimize dair kurgusal pozisyonumuzu aşarak cinsiyetsiz bir öz-kimlik edinmeliyiz. Toplumsal cinsiyetin baskıcı kültürel söylemini etkisiz kılabilmek için bireyin gizil ve cinsiyetsiz insani özüne ulaşması gerekir.

----------------------------------------------------------

* Bu film değerlendirmesi, Atılım Üniversitesi KASAUM’un paydaşlarından biri olduğu “BM Kadın ve Kız Çocuklarına Yönelik Şiddete Son Vermek İçin Dünyayı Turuncuya Boya!” kampanyası kapsamında hazırlanmıştır. Yayımlanmadan önce Öğr. Gör. Damla Songur tarafından gözden geçirilmiştir.

**Tutku Mavi Erkılıç, Hukuk Fakültesi 2. sınıf öğrencisi, tutkumavierkilic@gmail.com